“Köprüler yaptırdım gelip geçmeye
Çeşmeler yaptırdım suyun içmeye.”
Bilinen en eski Ünye suyu projesi, kaynağı Balık Değirmeni olan yer altı suyundan almaktadır. Tabakhane Deresi’nin denize yakın yerinde bulunan bu kaynak, derenin doğusunda, 300 metrelik mesafededir. Bugün hala kalıntılarına rastladığımız havuzunda toplanan su, pöğrek adı verilen pişmiş çamurdan borularla şehir merkezine ulaştırılır. Birleşik kaplar esasına göre çalışan ve terazi adı verilen sistemle su, şehrin altı ayrı merkezinde yapılan havuzlara ulaştırılır.
Birbirinle pöğreklerle bağlanan havuzlardaki su akımı, seviyenin yüksek olduğu depodan diğerine doğru olmakta, böylece şehrin tamamına su eşit olarak dağıtılmaktadır. Havuzların yanında yer alan çeşmelerin musluklarından şehrin su ihtiyacı karşılanmaktadır. Oldukça görkemli bir görünüşe sahip olan bu anıtsal çeşmeler, Cumhuriyet öncesi dönemden kalma ve çoğunluğu varlıklı kişiler tarafından hayrat ya da sebil olarak yaptırılmışlardır. Hiçbiri günümüze ulaşamamıştır, sadece Döner Çeşme olarak bilinen çeşmenin olduğu yere, eskisine izafeten yeni bir çeşme inşa edilmiştir. Döner Çeşme dışındaki çeşmelerin kimler tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Kuyu ve sarnıç suları yanında, Ünye halkı içme suyunu on yıllarca bu çeşmelerden ve kaynağı farklı yerlerden gelen mahalle çeşmelerinden sağlamıştır.Balık Değirmeni havuzuna yakın, Tabakhane Deresi kıyısında yapılan ilk teraziyi, Han Boğazı’ndaki terazi havuzu izler. Bugünkü Fatih Sultan Mehmet Caddesi üzerinde bulunan havuzun 100 metre ilerisinde, Niksar Caddesi’nin denize kavuştuğu tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan Kilometre Taşı çeşmeye dönüştürülür. Diğer havuzlar; Büyük Cami, Orta Cami ve Eski Hamam’ın yakınındadır. Askerlik Şubesi’nin yanında yer alan son havuzun çeşmesi, iki yüz elli metre ileriye, Yalı Kahvesi’ne yapılmıştır.
Terazi görevi gören havuzların yanında Anıtsal Çeşmeler yer alır. Çeşmelerden biri Eski Hamamın yakınındadır. Ona benzer iki anıtsal çeşme daha vardır. Biri Orta Cami ile eski iskele arasında kalan yerdedir. Dört musluklu ve görkemli bu çeşmenin olduğu yerde bugün, Karagöz Giyim Mağazası yer almaktadır. Diğer anıtsal çeşme, adını verdiği meydanda bulunan Döner Çeşme’dir.Döner Çeşme:
Ulemazade Ahmet Efendi tarafından annesi Hatice Hanım için yaptırılan Döner Çeşme, dörtkenarında, kendi ekseninde dönen sütunlar olduğu için bu adı almıştır. 1940’li yıllarda çeşme yıkılmış, ancak, çeşmenin bulunduğu meydan çeşmenin adı ile anılmıştır. Döner Çeşmeye ait kitabe yıllar sonra kanalizasyon kapağı olarak bulunmuş ve Murat Ocak isimli bir hemşerimiz tarafından muhafaza edilmiştir. Araştırmalarımız sonucunda, bu kitabenin Döner çeşme’ye ait olduğu anlaşılmış ve transkribe edilmiştir:
Sene 1299 (Miladi 1882 )
Cennet içre makamın eyleye Hüda
Yarın şefaat eyle ana Muhammed
Mustafa’ya (s.a.v.) sahibü’l-hayrat
Ve’l-hasenat Ulema zâde merhum Ahmed
İle validesi Hatice eyledi inşa[1]
1993 Yılında Belediye tarafından yeniden yaptırılan ve annelere armağan edilen çeşme, görüntü itibariyle eskisine pek benzememektedir.
Ortayılmazlar Mahallesi Hacı Osman Ağa Cami avlusunda bulunan eski mezar taşları galerisi arasında bir başka çeşme kitabesi daha tespit edilmiştir:
Sahibü’l-hayrat eyledi
Merhum ve mağfur
Hüseyin ruhuna
Bu çeşme-i hasbeten lillah
Uzun el-Hac
Rahmet eyleye Allah 1144
Muhtemelen Ünye’deki anıtsal çeşmelerden birine ait olan bu kitabeye göre, Uzun Hacı Hüseyin tarafından ihya edilen bir hayrat mevcuttur. Hangi çeşmedir ve nerededir? Bilmiyoruz.
Camiler ve Şadırvanları:
Camilerin suyu sadece ibadet amaçlı olmayıp, çevrenin su ihtiyacına cevap vermektedir. Her caminin mutlaka suyu vardır ve merkez camilerinde sebil denilen şadırvanlar mevcuttur. Gelen su şadırvanlarda depolanır. Camiyle birlikte inşa edilen şadırvanlar olduğu gibi, hayır sevenler tarafından yapılan hayratlar çoğunluktadır.
Fevzi çakmak Mahallesi’nde bulunan Kefeli Cami, adını aldığı kişinin hayratı olup büyük bir çeşmeye sahipken, bugün şadırvanı ve çeşmesi birbirinden ayrılmış, farklı yerlere inşa edilmişlerdir.
Büyük Cami ve Orta Cami şadırvanlarına su, şehir suyu şebekesi terazisinden gelir. 
Saray Camisi, Anasu’dan, Kaşbaşı Camisi yakınındaki terazi havuzundan suyunu alırken, Hacı Osman Ağa Cami ve Çömlekçi Cami Çakırtepe kaynak sularından yararlanır.
Saray Camisi şadırvanı 1965’te Mürüvvet Çeşmesi adıyla, Profesör Osman Çataklı’nın kızkardeşi Mürüvvet Hanım’a hayrat, babası Mehmet Efendi tarafından yaptırılmıştır. Halen hizmet veren şadırvan, 2005’te onarım görmüş, Hürrem Duysak tarafından mermer takviyesi ve tavan aksamlarının yenilenmesi gibi işlemlerden geçmiştir.
Orta Cami şadırvanı, Hakkı Baskan tarafından 1956’da yaptırılmıştır.
Yeni yapılan Büyük Cami şadırvanı, Türk Diyanet Vakfı ve Ünye Büyük Camii Yaptırma ve Yaşatma Derneği tarafından 1993’te yaptırılmıştır. 1960’lı yılların eski Büyük Cami, Şadırvanıyla birlikte yıkılmıştır. Eski şadırvanı Kuyumcuoğlu Osman Efendi adına yaptıran Harun Kuyumcu’nun hayratı, yeni yapılan camiye de taşınmış, zemindeki 80 musluklu abdesthanenin yarısı bu adla, diğer yarısı Dursun Kalemen hayratı olarak anılmıştır.
Mahalle Çeşmeleri:
Mahallelerde bulunan Mahalle Çeşmeleri, kaynaklarına oldukça yakındır. Görünüş itibariyle birbirlerine çok benzerler. Kuyu ve sarnıç suları yanında, evlere su bağlanıncaya kadar kent halkının su ihtiyacını giderdiği temel kaynaklardandır. Sadece su gibi zorunlu gereksinmeleri karşılamakla kalmayıp, çok önemli sosyal işlevleri de vardır. Mahallelinin bilgi (enformasyon) ve dayanışma merkezleridir. Subaşı sohbetleri, özellikle kadınlar arasında o dönemin vazgeçilmez zevkidir Evlatlarına eş bakmaktan, komşusunun halini anlamaya kadar, sayısız sosyal aktiviteyi içerir.
Çamurlu Mahallesi’nde birbirine benzeyen üç çeşme bulunmaktadır:
Kabakçı Çeşmesi, Saray caddesi üzerinde Tepe Yolu ile Orta Mahalle ayrımı üzerinedir. Eski Cezaevi’ne yakın bir kaynaktan su almaktadır. Aynı kaynaktan, Saray Hamamına da su sağlanmaktadır. Diğer iki çeşme; Arif Kaptan Sokak üzerinde bulunan çeşme ile Dere Sokak başlangıcındaki çeşmelerdir. Her ikisinin de su kaynağı aynıdır. Siderlere ait fındık bahçesinden gelmektedir.
Orta Mahalle’de bulunan Camcı Mahalle Çeşmesi’nin kaynağı Çakırtepe etekleridir. 1970’li yılların başında suyu kesilen çeşme, Çakırtepe’ye çıkılan yolun genişletilmesi sırasında, 80’li yıllarda yıkılmıştır. [2]
Burunucu Mahallesi’nde üç çeşme mevcuttur.
Nuribey Deresi’nin düze indiği yerde, adil Usta’nın çömlek fırını yakınındaki Çömlekçi Çeşme’sinin kaynağı Çakırtepe’dendir. İlyasoğlu sokaktaki Odabaşı Çeşmesi, 50 metre yukarıdaki bir kaynaktan beslenir. 
Saydığımız mahalle çeşmelerinin hemen hepsi zamandaş olup, biçim açısından birbirlerine benzemektedir. Bugün sadece Odabaşı Çeşmesi günümüze kadar ulaşabilmişse de, zamanla tadilat ve tahribata maruz kalmıştır. İki yıl öncesine kadar su veren bu çeşmenin kaynağı, yapılan inşaatlar nedeniyle kurumuştur. 
Burunucu Mahallesi’nde Üç Çeşme olarak adlandırılan, üç farklı kaynaktan beslenen bir çeşme daha vardır ki, 1960 öncesinde yapılan asfalt çalışması sırasında Bekir Çağlar tarafından kaynağı birleştirilmiş ve 15 – 20 metre aşağıya, deniz kıyısına yeniden inşa edilmiştir. Kurumuş olmasına rağmen bugün çift taraflı basamaklarıyla denize inilen yerde halen ayaktadır.
Ünye Tarih Araştırma Grubu
Ahmet KABAYEL
Ahmet Derya VARİLCİ
Dip notlar:
[1] Döner Çeşme’nin eski fotoğrafı Ahmet Şen’e aittir. Bahattin Güler’in 1930’da yayınladığı Resimli Ünye Rehberi’nden alınmıştır. Kitabelerin transkripsiyonu İrfan Dağdelen tarafından yapılmıştır.
[2] Camcı mahalle Çeşmesi fotoğrafı, Eren Tokgöz Arşivi’nden
