Karadeniz Arkeolojisi-Ünye İlçesi Kaya Mezarları
Ordu ili genelinde ve Ünye’de çok sayıda kaya mezarı
bulunmaktadır. Ekserisi Hellenistik Dönemden kalan bu mezarlarla ilgili ciddi
bir araştırma yapılmamış ve hemen hepsi kaderlerine terk edilmişlerdir. Bir
başka deyişle bölgemizdeki kaya mezarları, diğer tarihsel kalıntılar gibi definecilerin
insafına bırakılmıştır.
Kayaya oyulmak suretiyle yahut doğal oyukların kullanılmasıyla
oluşturulan bu mezarların çoğu yakın bir tarihte tescillenmişlerdir. Tescil öncesi
bazıları hunharca yok edilmişlerdir.[1]
Kaya Mezar Geleneği
Kaya mezarlarının kökenine inersek, MÖ. 9. Yy.da kayaların oyularak oda yahut odalar biçiminde mezar yapılarının Urartular tarafından oluşturulduğunu görürüz. MÖ. 2. Bin başlarına kadar, yer altına taşlarla örülmüş Urartu öncesi gömütler, özellikle Asur’da yaygındır. Bu türde Anadolu Asur etkili ilk örneği, Kültepe’de görülür.[2]
Hititler, taşlarla örülü mezar geleneğini geliştirerek, Gavurkalesi’nde
oda mezara dönüştürmüştür.[3] Hitit Yazılıkayası, kayayı işleme ve kutsal
alanlara dönüştürme işlevi, Anadolu’ya özgü bir gelenek olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Erken Demir Çağı’nda Van ve Patnos çevresinde görülen,
yeraltına taşlarla örülü tek ya da çok odalı mezarlar, kaya mezarlarının atası
sayılmaktadır.[4]
Kaya mezarları geleneğini Urartular başlatmıştır dense de bu
geleneğin Hurriler aracılığı ile Hititlerden alındığı ileri sürülmektedir.[5]
Kayayı işleme sanatı ve kaya mezarları ile öne çıkan
Urartular, bu geleneğin tüm Anadolu’ya yayılmasına katkıda bulunmuşlardır. Bu
gelenek önce Phryglere, Phryg aracılığıyla da Paphlagonia, Lykia ve başka
bölgelere aktarılmıştır.[6]
Anadolu’da M.Ö. 5. Yy’da Pers egemenliği, kaya mezarları
konusunda özellikle Paphlagonia Bölgesi üzerinde etkisini göstermiş, kaya
mezarlarına alınlık ve sütunlu cephe anlayışı getirilmiştir.
Kaya Mezarı geleneği Roma Dönemi’nde de devam etmiş,
Anadolu’dakilere benzer biçimde diğer egemenlik bölgelerine yayılmıştır.
Ünye’deki Kaya Mezarları
Balavuz Kaya Mezarı: Karşıyaka Mahallesi, Tabakhane Deresi üzerinde, denizden 1,5 km. içeridedir. Kayaya oyulmuş tek odadan oluşur. İçinde bir adet seki (kline) mevcuttur. Özel şahıs arazisinde bulunan mezar, eğimli bir tarla (arsa) içindedir ve tepe noktasına çok katlı bir ev inşa edilmiştir.
Kadavat Kaya Mezarı: Tekkiraz’ın 2 km. kuzeyindeki Sırma Köyü’nde bulunan Kadavat Kaya Mezarı, monoblok bir kayaya oyulmuştur.
Ünye Belediyesi Resmi Sitesinde Kadavat Kaya Mezarı şöyle
açıklanmaktadır:
Adres: Tekkiraz, 52330 Ünye/Ordu, Türkiye
Adres Tarifi: Tekkiraz Sırma Kadavat Mahallesi
Konum: Yol Tarifi (Haritada Gör)
Ünye şehir merkezine 30dk mesafede bununan Tekkiraz Sırma
Kadavat Mahallesi’nde bulunan Helenistik döneme (MÖ. 330 ile MÖ. 30) ait kaya
mezarıdır. Yaklaşık 2350 yıllıktır.[7]
Tozkoparan Kaya Mezarı: Cevizderesi Batı kıyısında yer alan kaya mezarı, denizden yaklaşık 2 km. içeride, çimento fabrikasının arka kısmındadır. Tescilli olmasına rağmen, özel bir şahsa ait tarla içindedir. Mezar, yuvarlak kemerli girişi, ön mezar odası ve arka mezar odası olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Yörede, çok odalı tek örnek olmasıyla önem kazanır.
Aşağıya doğru 40 cm. eğik ve 5 m. yüksekliğindeki yuvarlak
kemerli kısımdan yaklaşık 140x170 cm kapı açıklığıyla ön mezar odasına
girilmektedir. Girişin her iki yanında üst kısımda karşılıklı duran kabartma
boğa başlarına yer verilmiştir.
Ön mezar odasının ön cephesinin sağ tarafında, aşağıdan
yukarıya doğru daralan, 35 cm eninde 30 cm derinliğinde ve 1 m yüksekliğinde oyulmuş
bir niş bulunmaktadır.
Dikdörtgene yakın plana sahip olan ön mezar odasının
yüksekliği 220 cm.’dir. Asimetrik bir plan gösteren ön mezar odası basık üçgen
çatılı tavanla örtülmüştür. Ön mezar odasının girişinin sağında 1 m.
yüksekliğinde 30 cm eninde ve 2 m boyunda bir seki (kline) yer almaktadır.
Yaklaşık 95x120 cm’lik bir kapı açıklığıyla ana mezar odasına girilmektedir.
Kareye yakın dikdörtgen plana sahip mezar odasının yüksekliği 180 cm’dir. Bu
mezar odasında basık üçgen çatılı bir tavan vardır. Girişin karşısındaki
duvarda dolap şeklindeki nişlere yer verilmiştir. Soldaki niş, 60 cm. eninde,
45 cm. yüksekliğinde ve 30 cm. derinliğindedir. Sağdaki niş ise, 50 cm. eninde
45 cm. yüksekliğinde ve 20 cm. derinliğindedir. Bu nişler kaçak kazılar sonucunda
oldukça tahrip edilmiştir. Görkemli bir girişe sahip olan mezarın cephesi
doğuya bakmaktadır.[8]
İlk kez Prof. İ. Kılıç
Kökten tarafından tespit edilen bu mevkide sondaj yapılmış ve Üst
Paleolitik safhaya ait buluntuların yanı sıra, Kalkolitik Çağ ve İlk Tunç Çağı
yerleşmelerine ait buluntular da ele geçirilmiştir.[9]
Mezar çevresinde az da olsa, Roma Dönemi yerleşmesine ait
keramikler gören Özsait: “Bu mezar, bölgede Geç Hellenistik ve Roma Dönemindeki
yerleşme sürekliliğini göstermesi bakımından da önemlidir.” tespitinde
bulunmaktadır.[10]
Ünye’deki diğer kaya mezarları Ünye Kalesi üzerindedir. Kale’de iki önemli kaya mezarı dışında, kayaların yan duvarlarına ve zemine
oyulmuş çok sayıda kaya mezarı mevcuttur. Bunlardan biri Ünye Kalesi
girişindeki kaya mezarıdır ve sadece Ünye’nin değil, Karadeniz kıyı kesiminin en
ihtişamlı anıtsal mezarlarından biridir.
Devam edecek: Ünye Kalesi Anıtsal Kaya Mezarı.
Kaynaklar:
Kökten, İsmail Kılıç. 1963,
“Ünye’de Eskitaş Devrine (Paleolitik) Ait Yeni Buluntular”,
DTCFD XX/3, s.
275–276
Özsait, Mehmet. 2007, Arkeolojik Verilerin Işığı altında Ünye, 25. Araştırma
Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yanmaz, Kumandaş Hacer. (2018). Ordu İli Ünye İlçesi Kaya Mezarları, Avrasya
Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 5(5), s.113-115.
Özgüç, Tahsin (1964). “The Art and Architecture of Ancient Kanesh”,
Anatolia (Anadolu), Vol. VIII, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Naumann, R. (1978). Eski Anadolu Mimarlığı, Ankara: Türk Tarih
Kurumu.
Bittel, K. (1950) Grundzüge der Yor- Und Frühgeschicte Kleinasiens,
Tübingen: Verlag Ernst Wasmuth
Çevik, Nevzat (2000). Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme
Gelenekleri, Ank. TTK Yay.
Karaosmanoğlu, M. (2004).“Urartu Kaya Mezarlarının
Kökeni Üzerine” Fahri Işık’a Armağan, 419-422.
[1]
Bunlardan bir tanesi Cevizderesi kıyısındaydı, 60’lı yıllarda taşocağı
molozlarıyla birlikte yok edildi. Cevizderesi kıyısında yer alan diğer kaya
mezarı Tozkoporan ise, bir süredir çimento fabrikasının hafriyatı nedeniyle
çökme tehdidiyle karşı karşıyadır.
[2] Özgüç,
1964, s. 37
[3] Naumann,
1978, s. 128
[4] Çevik,
2000, s. 93
[5] Karaosmanoğlu,
2004, s. 421
[6] Bittel,
1950, s. 85 ve Çevik, 1991, s. 73
[7] Belediye
sitesindeki metinde imla hataları bir yana; mezar için “MÖ. 330 - 30” tarihleri
verilmiş ama “2350 yıllık” olduğu yazılmıştır. Düzeltilmesi temennisiyle…
[8] Yanmaz,
2018, s. 114
[9] Kökten,
1963, s. 276
[10] Özsait,
2007, s. 295
