Karadeniz Arkeolojisi-Ünye İlçesi Kaya Mezarları

 

Karadeniz Arkeolojisi-Ünye İlçesi Kaya Mezarları

  

Ordu ili genelinde ve Ünye’de çok sayıda kaya mezarı bulunmaktadır. Ekserisi Hellenistik Dönemden kalan bu mezarlarla ilgili ciddi bir araştırma yapılmamış ve hemen hepsi kaderlerine terk edilmişlerdir. Bir başka deyişle bölgemizdeki kaya mezarları, diğer tarihsel kalıntılar gibi definecilerin insafına bırakılmıştır.

Kayaya oyulmak suretiyle yahut doğal oyukların kullanılmasıyla oluşturulan bu mezarların çoğu yakın bir tarihte tescillenmişlerdir. Tescil öncesi bazıları hunharca yok edilmişlerdir.[1]

 

Kaya Mezar Geleneği

Kaya mezarlarının kökenine inersek, MÖ. 9. Yy.da kayaların oyularak oda yahut odalar biçiminde mezar yapılarının Urartular tarafından oluşturulduğunu görürüz. MÖ. 2. Bin başlarına kadar, yer altına taşlarla örülmüş Urartu öncesi gömütler, özellikle Asur’da yaygındır. Bu türde Anadolu Asur etkili ilk örneği, Kültepe’de görülür.[2]

Hititler, taşlarla örülü mezar geleneğini geliştirerek, Gavurkalesi’nde oda mezara dönüştürmüştür.[3]    Hitit Yazılıkayası, kayayı işleme ve kutsal alanlara dönüştürme işlevi, Anadolu’ya özgü bir gelenek olarak karşımıza çıkmaktadır.

Erken Demir Çağı’nda Van ve Patnos çevresinde görülen, yeraltına taşlarla örülü tek ya da çok odalı mezarlar, kaya mezarlarının atası sayılmaktadır.[4]

Kaya mezarları geleneğini Urartular başlatmıştır dense de bu geleneğin Hurriler aracılığı ile Hititlerden alındığı ileri sürülmektedir.[5]  

Kayayı işleme sanatı ve kaya mezarları ile öne çıkan Urartular, bu geleneğin tüm Anadolu’ya yayılmasına katkıda bulunmuşlardır. Bu gelenek önce Phryglere, Phryg aracılığıyla da Paphlagonia, Lykia ve başka bölgelere aktarılmıştır.[6]

Anadolu’da M.Ö. 5. Yy’da Pers egemenliği, kaya mezarları konusunda özellikle Paphlagonia Bölgesi üzerinde etkisini göstermiş, kaya mezarlarına alınlık ve sütunlu cephe anlayışı getirilmiştir.

Kaya Mezarı geleneği Roma Dönemi’nde de devam etmiş, Anadolu’dakilere benzer biçimde diğer egemenlik bölgelerine yayılmıştır.

 

Ünye’deki Kaya Mezarları

Balavuz Kaya Mezarı: Karşıyaka Mahallesi, Tabakhane Deresi üzerinde, denizden 1,5 km. içeridedir. Kayaya oyulmuş tek odadan oluşur. İçinde bir adet seki (kline) mevcuttur. Özel şahıs arazisinde bulunan mezar, eğimli bir tarla (arsa) içindedir ve tepe noktasına çok katlı bir ev inşa edilmiştir.

 

Kadavat Kaya Mezarı: Tekkiraz’ın 2 km. kuzeyindeki Sırma Köyü’nde bulunan Kadavat Kaya Mezarı, monoblok bir kayaya oyulmuştur.

Ünye Belediyesi Resmi Sitesinde Kadavat Kaya Mezarı şöyle açıklanmaktadır:

Adres: Tekkiraz, 52330 Ünye/Ordu, Türkiye

Adres Tarifi: Tekkiraz Sırma Kadavat Mahallesi

Konum: Yol Tarifi (Haritada Gör)

Ünye şehir merkezine 30dk mesafede bununan Tekkiraz Sırma Kadavat Mahallesi’nde bulunan Helenistik döneme (MÖ. 330 ile MÖ. 30) ait kaya mezarıdır. Yaklaşık 2350 yıllıktır.[7]

 

Tozkoparan Kaya Mezarı: Cevizderesi Batı kıyısında yer alan kaya mezarı, denizden yaklaşık 2 km. içeride, çimento fabrikasının arka kısmındadır. Tescilli olmasına rağmen, özel bir şahsa ait tarla içindedir. Mezar, yuvarlak kemerli girişi, ön mezar odası ve arka mezar odası olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Yörede, çok odalı tek örnek olmasıyla önem kazanır.

Aşağıya doğru 40 cm. eğik ve 5 m. yüksekliğindeki yuvarlak kemerli kısımdan yaklaşık 140x170 cm kapı açıklığıyla ön mezar odasına girilmektedir. Girişin her iki yanında üst kısımda karşılıklı duran kabartma boğa başlarına yer verilmiştir.

Ön mezar odasının ön cephesinin sağ tarafında, aşağıdan yukarıya doğru daralan, 35 cm eninde 30 cm derinliğinde ve 1 m yüksekliğinde oyulmuş bir niş bulunmaktadır.

Dikdörtgene yakın plana sahip olan ön mezar odasının yüksekliği 220 cm.’dir. Asimetrik bir plan gösteren ön mezar odası basık üçgen çatılı tavanla örtülmüştür. Ön mezar odasının girişinin sağında 1 m. yüksekliğinde 30 cm eninde ve 2 m boyunda bir seki (kline) yer almaktadır. Yaklaşık 95x120 cm’lik bir kapı açıklığıyla ana mezar odasına girilmektedir. Kareye yakın dikdörtgen plana sahip mezar odasının yüksekliği 180 cm’dir. Bu mezar odasında basık üçgen çatılı bir tavan vardır. Girişin karşısındaki duvarda dolap şeklindeki nişlere yer verilmiştir. Soldaki niş, 60 cm. eninde, 45 cm. yüksekliğinde ve 30 cm. derinliğindedir. Sağdaki niş ise, 50 cm. eninde 45 cm. yüksekliğinde ve 20 cm. derinliğindedir. Bu nişler kaçak kazılar sonucunda oldukça tahrip edilmiştir. Görkemli bir girişe sahip olan mezarın cephesi doğuya bakmaktadır.[8]

İlk kez Prof. İ. Kılıç Kökten tarafından tespit edilen bu mevkide sondaj yapılmış ve Üst Paleolitik safhaya ait buluntuların yanı sıra, Kalkolitik Çağ ve İlk Tunç Çağı yerleşmelerine ait buluntular da ele geçirilmiştir.[9]

Mezar çevresinde az da olsa, Roma Dönemi yerleşmesine ait keramikler gören Özsait: “Bu mezar, bölgede Geç Hellenistik ve Roma Dönemindeki yerleşme sürekliliğini göstermesi bakımından da önemlidir.” tespitinde bulunmaktadır.[10]

 

Ünye’deki diğer kaya mezarları Ünye Kalesi üzerindedir. Kale’de iki önemli kaya mezarı dışında, kayaların yan duvarlarına ve zemine oyulmuş çok sayıda kaya mezarı mevcuttur. Bunlardan biri Ünye Kalesi girişindeki kaya mezarıdır ve sadece Ünye’nin değil, Karadeniz kıyı kesiminin en ihtişamlı anıtsal mezarlarından biridir.

 

Devam edecek: Ünye Kalesi Anıtsal Kaya Mezarı.

 

Kaynaklar:

 

Kökten, İsmail Kılıç. 1963, “Ünye’de Eskitaş Devrine (Paleolitik) Ait Yeni Buluntular”,

DTCFD XX/3, s. 275–276

Özsait, Mehmet. 2007, Arkeolojik Verilerin Işığı altında Ünye, 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı

Yanmaz, Kumandaş Hacer. (2018). Ordu İli Ünye İlçesi Kaya Mezarları, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 5(5), s.113-115.

Özgüç, Tahsin (1964). “The Art and Architecture of Ancient Kanesh”, Anatolia (Anadolu), Vol. VIII, Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Naumann, R. (1978). Eski Anadolu Mimarlığı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Bittel, K. (1950) Grundzüge der Yor- Und Frühgeschicte Kleinasiens, Tübingen: Verlag Ernst Wasmuth

Çevik, Nevzat (2000). Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ank. TTK Yay.

Karaosmanoğlu, M. (2004).“Urartu Kaya Mezarlarının Kökeni Üzerine” Fahri Işık’a Armağan, 419-422.

 

26.02.2025, Ünye Kent

https://www.unyekent.com/kose-yazilari/karadeniz_arkeolojisi-unye_ilcesi_kaya_mezarlari-5220.html

Dipnot:

---

[1] Bunlardan bir tanesi Cevizderesi kıyısındaydı, 60’lı yıllarda taşocağı molozlarıyla birlikte yok edildi. Cevizderesi kıyısında yer alan diğer kaya mezarı Tozkoporan ise, bir süredir çimento fabrikasının hafriyatı nedeniyle çökme tehdidiyle karşı karşıyadır. 

[2] Özgüç, 1964, s. 37

[3] Naumann, 1978, s. 128

[4] Çevik, 2000, s. 93

[5] Karaosmanoğlu, 2004, s. 421

[6] Bittel, 1950, s. 85 ve Çevik, 1991, s. 73

[7] Belediye sitesindeki metinde imla hataları bir yana; mezar için “MÖ. 330 - 30” tarihleri verilmiş ama “2350 yıllık” olduğu yazılmıştır. Düzeltilmesi temennisiyle…

[8] Yanmaz, 2018, s. 114

[9] Kökten, 1963, s. 276

[10] Özsait, 2007, s. 295