Karadeniz Arkeolojisi-Amasya Kral Kaya Mezarları
Kral Kaya Mezarları, Türkiye'de bir Orta Karadeniz kenti olan Amasya'da bulunur. Pontus krallarının
kraliyet nekropolü sayılan farklı boyutlarda kayaya oyulmuş anıtsal
mezarlardır.[1]
Amasyalı Antik Dönem coğrafyacısı Strabon, Amasya Kalesinin güney yamacında yer alan 5 mezarın, Hellenistik Çağda yaşayan ve M.Ö. 3.
yüzyılda Amasya’yı başkent yapan Pontus
Krallarına ait olduklarını belirtmektedir.[2]
Ana kayaya oyularak anıtsal ölçülerde yapılmış olan kaya
mezarlarının etrafı U biçiminde galerilerle çevrilidir. Mezarlara ortadan
açılan bir kapı açıklığından girilmekte olup mezar odası içerisinde ölünün
yatırıldığı kline (sekiler) bulunur.
Ön cepheleri üçgen alınlıklı ve avlularının içinde alınlığı taşıyan sütun dizelerinin yer aldığı
bilinmektedir.
Tapınak formlu kaya mezarlarının en iyi örneklerinden sayılan
bu yapıların elamanları Roma işgali
sırasında yerlerinden koparılarak bugünkü görünümü almıştır.
Beş Büyük
Kral Kaya Mezarı
Gutenberg Üniversitesi öğretim üyesi Robert Fleischer’ın özel araştırma alanı olan Amasya şehrinin
üzerindeki kayalarda beş büyük mezar
bulunur. Pontos Krallığı'nın en etkileyici arkeolojik kalıntılarıdır ve şehirdeki basileia'dan ve Harşena Dağı'nın tepesindeki akropolün Helenistik duvar kalıntıları
bir kenara bırakılırsa, neredeyse tek korunmuş kalıntılarıdır.[3]
Bu kaya mezarları Amasya'nın içindeki ve dışındaki diğer bazı
mezarlarla birlikte, Anadolu'daki Arkaik Çağ'dan Helenistik Çağ'a kadar olan en
son kaya mezar grubunu temsil ederler ve Urartu, Frigya, Likya, Karia ve
Paphlagonia'daki öncüllerini takip ederler.
Kral Kaya Mezarları,
Helenistik Dönem’de, Amasya'daki Harşena Dağı'nın güney eteklerindeki kalker
kayalara oyulmuştur.
Mitridatların Pontus
Krallığı, MÖ 302 yılında I. Mithridates Ktistes tarafından kuruldu ve başkent
olarak Amasya seçildi.
Kurucu Kral I. Mithridates Ktistes’den I. Pharnakes’e kadarki beş
krala ait kaya mezarları, ana
kayadan galerilerle ayrılarak U biçiminde oyulmuşlardır.
Kız Sarayı bölgesinde I. Mithridates’ten MÖ 160 yılına dek hüküm süren I. Pharnakes'e kadarki beş kralın kaya mezar sıralaması şöyledir:
I. Mithridates, Ariobarzanes,
II. Mithridates, III. Mithridates ve I. Pharnakes.
Kaya mezarlarının içinde geçitler
bulunur. Mezarlar kente hâkim konumdadırlar. Krallar Vadisi olarak bilinen ve
Yeşilırmak kıyısında bulunan bölgede toplamda, 21 kaya mezarı bulunur. Bu
mezarlara kale içindeki dokuz kaya mezarı dâhildir.
.jpg)
Kral Mezarlarının Konumu
Kraliyet nekropolü, Amasya
kent merkezinden geçen Yeşilırmak nehrinin kuzeyinde, 272 m yüksekliğindeki
Harşena Dağı'nın güney yamacında yer
almaktadır. Anıtsal kral mezarları, I. Mithradates’in (MÖ 281-266) Pontus
Krallığı'nı kurması ve Amaseia'yı (Amasya) başkent yapmasından sonra bu bölgeye
konumlandırılmıştır. Kireçtaşı kayalara oyulan bu mezarların içinde büyük taş
mezar odaları bulunmaktadır. Kuzey Anadolu'nun ve krallığın en görkemli anıt
mezarlarını barındıran bölge yüzlerce yıl süren Helenistik geçmişi nedeniyle "Krallar Vadisi" olarak
adlandırılır.
Kızlar Sarayı bölgesinde beş kral mezarı bulunur ve I. Mithridates'e
(MÖ 266'da öldü), Ariobarzanes'e (MÖ 250'de öldü), II. Mithridates’e (MÖ 210
civarında öldü), Mithridates III'e (MÖ 190 civarında öldü) ve I, Pharnakes’e (MÖ
155 civarında öldü) aittir.
Amasya Kalesi'nin içinde Harşena Dağı'nın yamacında dokuz kaya
mezarı daha vardır. Şehrin etrafındaki kaya oyma kraliyet mezarlarının toplam
sayısı 21'dir.[4]
Fleischer’e göre Amasya Kral Kaya Mezarları
Gutenberg Üniversitesi öğretim üyesi Robert Fleischer, Eylül 2002'de mimar Falko Ahrendt-Flemming ve arkeolog Nicole Birkle ile birlikte bu alanda araştırma yaptı. Çalışmalar Deutsche
Forschungs gemeinschaft'ın "Antik
Çağ'da Doğu Akdeniz ve Karadeniz Bölgesi'nde kültürleşmenin biçimleri ve
yolları" programı çerçevesinde yapıldı.
Kraliyet nekropolü, sağ taraftan başlayarak A-E olarak
adlandırılan iki mezar grubundan oluşmaktadır. Mezar A, B ve C (Res. 3), iyi
korunmuş Helenistik duvarlara sahip tepedeki akropol kalıntılarına yakın doğu
cephede yer alırken, mezar D ve E (Res. 2)
batıda yer almaktadır. Mezar A'ya, kayaya oyulmuş bir merdivenle akropolden
erişilebilir.
I. Pharnakes kısa bir süre önce fethettiği ve uluslararası
bağlantıları olan önemli bir liman kenti Sinope
yerine, ebedi ikametgâhı olmaya çok daha uygun bulduğu eski başkenti Amaseia’da gömülmek istedi.
Beş mezarın bir diğer ortak özelliği de mezar odalarının
girişlerinin yüksek konumda olmasıdır; bunlara yalnızca bir merdivenle
erişilebilir. Bu konumun İran'ın saflık kurallarına göre seçilmiş olması çok
olasıdır. Ahamenişlerin kraliyet mezarlarının yüksek girişleri Dareios I'den
Naqš-e Rostam ve Persepolis'teki Dareios III'e kadar karşılaştırılabilir.
Kaya mezarları 8 ila 15 m yüksekliğindedir. Beş mezardan
oluşan grubun üçüne kayaya oyulmuş iki ayrı merdivenle, diğer iki mezara ise
basamaklı bir tünelle ulaşılır. Beş mezarın her birinin içindeki mezar
odalarına girişlerinin yüksek konumu nedeniyle sadece bir merdivenle
ulaşılabilir. Mezarlardan üçünün cephesinde sütunlar vardır, bir mezarın altı,
diğer iki mezarın ise dört sütunu vardır. Sütunsuz diğer iki mezarın üstleri
yuvarlaktır.
I. Pharnakes’e ait olduğu bilinen en büyük mezarın [Mezar E] boyutları 15 m × 8 m × 6 m'dir.
Kaya mezarının üzerine "Phorurarch (kale komutanı) Metrodorus, kral I. Pharnaces
için tanrılara bir sunak ve çiçek tarhı adadı" yazan bir yazıt oyulmuştur.
Odalar oldukça küçüktür, bazılarında klineler (cesetlerin
yatırıldığı sekiler) bulunur. Klineler tek veya sınırlı sayıda ceset için
tasarlanmıştır.
Beş mezardan üçünün sütunlu
cephelere sahip olduğu tespit edilmiştir.
Mezar A rekonstrüksiyonu (yeniden yapılandırma)
çizimlerinde gösterildiği gibi sekiz sütunlu, üçgen alınlıklı, I. Mithridates’e tapınak tipi bir anıt
mezar yapılmış olmalıdır.
Koridorların şekline ve uygulamanın bazı teknik ayrıntılarına
göre, doğudaki üç mezarın kronolojik sırasının A – B – C değil, A – C – B
olduğu ileri sürülebilir. Mezar B sonuncu olarak inşa edilmiş ve A ile C
arasına büyük bir çabayla yerleştirilmiştir. Müstahkem alanının üzerindeki
kayalarda daha fazla yer kalmamış ve daha sonraki mezarlar D ve E onlardan çok
uzak bir mesafeye yerleştirilmek zorunda kalmıştır. Sonuç olarak mezarların
sırası ve beş krala atfedilmeleri şu şekildedir:
Mezar A: Mithridates I
Mezar C: Ariobarzanes
Mezar B: Mithridates II
Mezar D: Mithridates III
Mezar E: Pharnakes
Mezarların inşası mantıksal bir gelişim izlemez: Alınlıklı
altıgen stil revak (mezar A), sütunsuz ve yuvarlak tepeli revak (mezar C),
alınlıklı tetrastyle (dört sütunlu) revak
(mezar B ve D) ve son olarak taş kaplamalı ve tepesinde arşivolt (kemer eğrisini izleyen arşitrav –pervaz- bulunan sütunsuz
revak (mezar E)… Bu gelişim daha çok iki form arasındaki değişim, bu mezarları
Anadolu'nun diğer bölgelerindeki kaya mezarlarıyla karşılaştırırsak çok sıra
dışı görünür. Amaseia'da ters yönde bir gelişimle karşılaşılır. Yunan tapınak
mimarisinden esinlenen form sonunda Pontos'ta yeni bir standarda dönüşür. Pharnakes'in
Mezarı E, sonuçta Yunan olmayan bir kaya mezarı formuna ulaşır.
Pharnakes Mezarı'nın üzerinde yer alan ünlü kaya yazıtı dikkat
çekicidir. Bu yazıt, phrourarchos'un (kale komutanı) (Me)trodoros'un kral
Pharnakes için tanrılara bir sunak ve bir çiçek yatağı adadığını söyler. Bu
sunak ve çiçek yatağı, yazıtın önündeki küçük platoda yer alıyor olmalı.
Kayadaki basamaklar, bugün kısmen görülebiliyor, buraya götürüyor. Eğer E
Mezarı gerçekten de Pharnakes'in son dinlenme yeriyse ki bu öngörülmüştür, bu
adanma onun cesedinin yakınında gerçekleşmiş olurdu. Pontos'taki kaya
mezarlarının gelişiminin Anadolu'nun diğer manzaralarından neden bu kadar
farklı olduğunu sorabiliriz. Mithridates VI'dan önceki Pontus krallarının sikke
portrelerine bakıldığında, MÖ. üçüncü ve ikinci yüzyıl Helenistik dünyası bağlamında
çok sıra dışıdır ve çağdaş yöneticilerden ziyade Roma cumhuriyeti ve geç
Helenistik "philorhomaioi" krallarını akla getirir, bu gelişmenin
arkasında Yunan karşıtı ve Helen karşıtı bir tutumun yattığı varsayılabilir.[5]
Ancak bu tutumun var olmadığı gösterilmiştir. Pontus kralları
kendilerini diğer yöneticiler gibi philhellenler
(Yunan sever) olarak sunmuşlardır.[6]
Belki de Pharnakes I'in kaya mezarının yeni şekli,
Ariobarzanes'in B Mezarı'ndan önce, bizim bilmediğimiz bazı yerel geleneklerde
kök salmıştır.[7]
Pontus kaya mezarlarının gelişimi, I. Pharnakes'in Sinope'yi
başkenti yapmasıyla kesintiye uğradı. Orada büyük kaya mezarları bulunmaz. Daha
sonraki krallar, VI. Mithridates hariç, büyük olasılıkla tümülüslerde veya
mozolelerde defnedildiler.
Devam edecek: Ünye Kalesi
Kaya Mezarı
Kaynaklar:
Strabon, Antik Anadolu
Coğrafyası, Geographika, XII, XIII,
XIV. Arkeoloji ve Sanat Yay. 4. Baskı, İst. 2000
Hojte, Jakob Munk, 2009. Mithridates VI and the Pontic Kingdom
(Black Sea Studies), Aarhus University Press, Lancaster / England
Fleischer, Robert- The Rock-tombs of the Pontic Kings in Amaseia
(Amasya)
Fleischer, Robert- 2005. Zwei pontische Felsgräber des
hohen Hellenismus mit
monumentalen
Inschriften, Chiron 35, 273-284.
Schmidt, E.F. 1970. The Royal Tombs and Other Monuments (Persepolis,
3). Chicago.
Olshausen, E. 1974. Zum Hellenisierungsprozeß an pontischen Königshof,
AncSoc 5,
153-170.
TC Kültür Bakanlığı Amasya
İl Kültür Müdürlüğü
[1] Amasya
İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, “Kral Kaya Mezarları” (Sit alanı, 13 Nisan
2014'te UNESCO Dünya Mirası Alanı'nın kültürel kategorisindeki geçici listeye
eklendi.)
[2] Strabon,
2000; s. 14, 19, 22, 36
[3] Robert
Fleischer, The Rock-tombs of the Pontic Kings in Amaseia (Amasya), Mithridates
VI and The Pontic Kingdom, Edited by Jakob Munk Højte, Aarhus University Press,
Lancaster / England
[4] Bu
pasajdaki bazı bilgiler ve kaynağı belirtilmeyen fotoğraflar Amasya il kültür
Müdürlüğü sitesinden alınmıştır.
[5] Schmidt,
E.F. 1970. S. 64
[6] Olshausen
1974, s. 157-170
[7] Fleischer,
age
