Karadeniz Arkeolojisi-Ünye Kalesi Yerleşkesi / Chabackta
Orta Karadeniz’i araştıran akademisyen ve arkeologlar, Ünye
yerleşimi ve Ünye Kalesi ile ilgili olarak Chabackta
adını kullanırlar.[1]
Arkeologlar, bölgede ele geçen Pontus sikkelerini tanımlarken
“Khabakta” lejantlı sikkelerin Ünye’de, özellikle de Ünye Kalesi’nde darp edildiğini ileri
sürerler.
Ünye Kalesi’ne atfedilen “Chabackta”
adı nereden geliyor?
Ünye kalesi / Chabackta
Antik Dönem’in ünlü coğrafyacısı Amasyalı Strabon, Anadolu’yu adım adım gezmiş ve dönemin neredeyse tüm
yerleşimlerini belirtmiştir. Ancak
Strabon’da Ünye’nin antik adlarından Oinoe,
Onea veya Unieh gibi her hangi bir isme rastlanmamaktadır. Bölgeyi
anlatırken “Sidena” adını kullandığı
için Ünye yerleşiminin bunlardan biri olabileceği kanısına varılmıştır. Sikke
üzerindeki isimlerden hareketle Strabon’un yer tanımları yeniden anlam
kazanmaya başlamıştır.
“Themiskra’dan sonra,
Themiskra gibi iyi sulanmadığı halde verimli bir ova olan Sidené’ye gelinir.
Deniz tarafında kaleleri vardır. Khabaka,
Phabda ve Side. Sidené ismini buradan almıştır. Halen Amisos arazisi buraya
kadar uzanır ve bu kent sözü edilmeye değer bilginler yetiştirmiştir.”[2]
Strabon’un Themiskra
dediği Terme’dir ve sonra sıraladığı Khabakta
ve Phabda ise Ünye ve Fatsa olmalıdır.
Nitekim bölgede ele geçirilen sikkelerin üzerinde “Kabakta” yahut “Xabakta” lejantlarının
yer alması, bu sikkelerin Ünye’de basıldığı sonucunu doğurmuştur. Pontus yahut
Roma dönemine ait bu sikkelerin darphaneleri tam olarak saptanamamıştır.
Ünye’de yerleşim merkezi, Ünye Kalesi yahut Midrebolu olabileceği gibi, Erbaa-Akkuş sınırının kesişme
noktasında yer alan Kevgir Kalesi de
Mitridatlar tarafından darphane olarak kullanılmış olabilir.
Coenon
Choiron Kalesi olarak Strabon’da yer alan kale muhtemelen Kevgir Kalesi’dir.
“Strabon’un Kabeira’yla bağlantılı olarak anlattığı
Kainon Khoiron Kalesi günümüzde
Erbaa’ya bağlı Akgün köyünde yer alır. Söz konusu kale Erbaa’nın kuş uçuşu
yaklaşık 27 km kuzeydoğusunda, Niksar’ın ise yaklaşık 23 km kuzeybatısında
bulunur. Ancak Antik Çağ’da, Strabon’dan öğrenildiğine göre hem Kainon Khorion hem de Ameria, Kabeira’nın sınırları içerisinde yer
alıyordu. Muhtemelen bu durum çok dikkate alınmadığı için Ameria’yı keşfetmeye
yönelik yapılan araştırmaların Niksar ve yakın çevresiyle sınırlı kalınarak
gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu araştırmaların ilki 1900’lü yıllarında
başında F. ve E. Cumont kardeşler,
diğeri ise 1970’li yılların ikinci yarısından itibaren E. Olshausen ve J. Biller
tarafından yapılmıştır.”[3]
Midrebolu (Mithrapolis) yerleşimine yakın bir başka müstahkem mevkii,
Ünye-Fatsa arasında kalan, Fatsa-Çıngırt
Kayası’dır ki, madencilik faaliyetiyle bilinir.
“Olshausen–Biller, Arrianus’un kayıtlarında
belirttiği mesafelerden yola çıkarak Phadisane’nin Fatsa yakınlarına lokalize
edilebileceğini belirtmektedir. Phadisane’nin içinde yer aldığı Sidené yöresi, adını Sidenos Çayı’nın
(Bolaman Çayı) denize döküldüğü yerde konumlanan Side isimli kaleden
almaktadır. [Bkz. Strabon Geographika, XII. 3. 16 ]. Strabon, Sidené yöresinde sahil boyunca yer alan
tahkimli üç kaleden söz etmektedir. Bunlar Khabakta
(Ünye/Kaleköy), Phabda ve Side/Polemonion
(Bolaman) kaleleridir. VI. Mithradates Küçük Armenia bölgesini
ele geçirdikten sonra, söz konusu bölge ve çevresinde hâkimiyetini güçlendirmek
için 75 adet kale yerleşimi kurduğu yine Strabon’un
kayıtlarında geçmektedir. Wilson
1960 yılında bölgede yaptığı yüzey araştırmalarında, Phabda’nın Kahveler Deresi yakınlarındaki Cıngırt Tepesi’ne
lokalize edilebileceğini önermektedir. Weimert
bahsi geçen kalenin Sidené’nin doğu kesimindeki demir madenlerini koruma
altında tutmak için yapıldığından söz etmektedir. [Weimert, 1984; s. 152].
Cıngırt Kayası, Pontos coğrafyasındaki konumu itibariyle erken dönemlerden
itibaren madencilik faaliyetlerinin yaşandığı, zengin maden rezervlerinin
bulunduğu bir bölgede yer almaktadır. [Ünye ve Fatsa kesimindeki bakır cevheri,
kurşun-gümüş ve demir yatakları için Bkz. MTA 1972, 23-24; E Kaptan, Türkiye
Madencilik Tarihi ve Kalay’ın Kökeni Hakkında Kahramanmaraş, Tokat, Ordu,
Kastamonu ve Çorum Bölgelerindeki Eski Cüruf Depolarında Yapılan Genel Bir
Araştırma, MTA Raporu, No: 5546 Ankara 1976, 48.]”[4]
Kevgir Kalesi’nden Ünye Kalesi’ne ve Çıngırt’a Hellenistik
Dönem’de (Mitridatlar) ve Roma Dönemi’nde yollar inşa edilmiş ve lojistik amaçlı
kullanılmıştır.[5]
Højte’de Chabakta / Ünye Kalesi
Danimarkalı akademisyen Jakob Munk Højte, Mithridates VI and the Pontic Kingdom adlı eserinde Ünye’den,
Chabakta adıyla bahseder.
“Komana hariç, sikke basan tüm yerler güçlü bir şekilde
güçlendirilmiş bir kaleye sahip
olmalarıyla karakterize edilir. İki yer özellikle dikkat çeker: Chabakta ve Taulara. Chabakta, Ünye'nin
10 km güney batısındaki Kaleköy'de bulunan dik bir dağdaki bir kaleyle,
kıyıdaki antik Yunan şehri Oinoe ile özdeşleştirilebilir.”[6]
Halys Nehri'nin coğrafi anlamında tanımlandığı gibi Pontos'ta on tane sikke basan yer vardı:
Amaseia, Amisos, Chabakta, Gazioura,
Kabeira, Komana, Laodikeia, Pharnakeia, Pimolisa ve Taulara ve Pontos'un
dışında üç tane daha. Bunlar, birincil kraliyet ikametgâhı olan Sinope,
kralların erken dönem mülkü olan Amastris ve muhtemelen Herakleia'nın
batısındaki Dia'dır.
Højte, açıklamalarını şöyle sürdürür:
Madeni paranın amacı şehirleri tanıtmak olsaydı, bu iki
durumda darphaneler için bariz tercihler Oinoe
ve Dazimon olurdu. Dahası, Side,
Kotyora, Zela, Kromna ve Phazemon gibi şehirler neden sikke basmadı. Makul bir açıklama, kraliyet yönetiminin
merkezleri olmamaları olabilir.[7]
Buradan şu sonuca ulaşıyoruz.
Ünye yerleşimi Oinoe Midridatların yönetim merkezi değildir. Bu nedenle sikke
basımı Oinoe’nin 7 km. güneyindeki Kabakta’da
(Ünye Kalesi) yapılmaktadır. Çünkü bu kale aynı zamanda Pontos krallığının
yönetim merkezlerinden biridir.
Hamilton’da Ünye Kalesi
İngiliz Jeolog William
John Hamilton, 1839-40 yılları arasında Karadeniz'e yaptığı gezi sırasında Ünye Kalesi’nde çeşitli keşiflerde
bulunur.
“Kale tepesine ulaşmak için yeni bir girişimde bulunmayı da
arzuluyordum. Zira oranın Pontus’ta benzer birkaç yere sahip olmuş
Mithridates’in istihkâmlarından biri olabileceği fikri beynimde dolanıyordu.”[8]
Ünye Kalesi’nin bir Mithridat yerleşkesi olabileceği fikri 19.
Yüzyılın ortalarında bu şekilde teyit ediliyordu. Ancak Hamilton Ünye Kalesi’ni
Akkuş, Erbaa sınırındaki Kevgir Kalesi’ne
atfedilen Coenon Choiron ile
karıştırıyordu.
“Aslında buranın Coenon
Choiron Kalesi olması mümkündü. Coenon
Choiron Kalesi Strabon tarafından
Cabira’dan sadece 200 stadya uzağa konulmasına rağmen, Cramer’e göre Niksar’ın
kuzey dağlarında aranmalıydı. Şimdilerde adı Ünye kalesiydi ve bazen Coena
olarak yazılıyor ve anılıyordu.”[9]
Hamilton, Ksenephon’un
sözünü ettiği “demiri işlemeyi bilen” ilk kavimlerden Haliblerin ülkesinde Ünye
Kalesi’ni keşfediyordu.
Ünye Kalesi’nden 18. Yy. Derebeyi ile ilgili olarak Çaloğlu Kalesi adıyla bahseden İngiliz
Tarihçi ve Bizantolog Anthony Bryer
ve David Winfield, kaleyi “klasik
dönem Caena’sı” olarak nitelendirir.[10]
Her iki tarihçi de 1950’lerin sonlarına doğru bölgede yoğun araştırmalarda
bulunmuşlardır. Arrianus ve Bijişkyan’a dayandırdıkları
çalışmalarında ilginç ayrıntılar verirler.
Kaynaklar:
Højte, Jakob Munk. 2009, Mithridates VI and the Pontic Kingdom, Aarhus
University Press
Sökmen, Emine. 2016, Mitridat Krallık Coğrafyasındaki Kalelerin Tanımlanması,
ODTÜ Doktora Tezi, Yerleşim Arkeolojisi Bölümü, Ankara
Strabon, 1993, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika XII-XII-XIV), Ark. ve Sanat Yay. İst.
Tekin,
Murat. 2024, Arkeolojik ve Epigrafik Veriler Işığında-Belleten, TTK. Cilt: 88
Sayı: 311
Varilci, A.D. 2020, Cıngırt Kayası (Üçüncü Bölüm), Ünye Kent;
25.02.2020
Wilson, D.R. 1960 The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia
and Pontos, Oxford Weimert, H. 1984,
Die Antike Landschaft Pontos – Eine Fallstudie, Stuttgart
Olshausen, Eckart, 1980 “Der König und die Priester in Pontos”
Historischen Geographie I
Olshausen E.-Biller, J.-1984, Historisch-Geographie von Pontos.
Wiesbaden
Hamilton, William John. 2013, Küçük Asya, Midas Kitap, Ank.
Bryer, Anthony-Winfield,
David. 2020, Karadeniz’in Ortaçağ Dönemi Eserleri ve Topoğrafyası, I-II, Türk
Tarih Kurumu Yay. Ank.
[1] Højte,
2009; Sökmen, 2016 vb.
[2] Strabon,
199; s. 21
[3] Tekin, 2024;
s. 62
[4] Varilci,
2020
[5]
Karadeniz Arkeolojisi’nin Roma Dönemi bölümünde bölgedeki Roma yolları
ayrıntılı olarak yer alacaktır.
[6] Højte,
2009; s. 99
[7] Højte,
2009; s. 99
[8]
Hamilton, 2013, s. 211
[9]
Hamilton, 2013, s. 211
[10] Bryer, Winfield.
2020, s. 194
