Karadeniz Arkeolojisi – Ünye (Oinoe) ve
Mithrapolis (II)
Mitridat Şehri anlamına gelen Mithrapolis’in Ünye’nin
doğusunda, 8-10 km. mesafede ve halk arasında Midrebolu denilen bir yerde olduğu tahmin edilmektedir. Bu mevkii
Cumhuriyetin ilk yıllarında kayıtlarda; 1928’de Mitrapoli, 1933’te Yüceler köyü
olarak geçmektedir. 2012’de ise “Yüceler
Mahallesi” yapılan bu yerin sahil kesimine Güzelyalı adı verilmiştir. Ancak halk arasında bu mevkii halen Midrebolu adıyla bilinmektedir.
Yaklaşık 20 yıl önce, Ünye
Tarih Araştırma Grubu olarak dikkatimizi çeken bu mevkiyi araştırmaya başladık.
1928 tarihli köy listesinde Mitrapoli (Osmanlıca;
مترەپولی) adıyla geçen bu yere ilişkin, çevrede
oldukça ilginç varsayımlarda bulunuyorlardı. Sayın Ahmet Kabayel’le birlikte söz konusu yerin denize bakan sekilerinde
eski yapı kalıntıları aradık ama kayda değer bir şeye rastlamadık. O yıllarda
dijital fotoğraf olmadığı için 36 pozluk makinalarla çekim yapıyorduk. Kızılcakese
muhtarı yardımıyla eski köy evlerinin fotoğraflarını çektik. Araştırdığımız
yöre 1960’lı yılların başında Kılıç
Kökten’in de araştırma yaptığı yerlerdendi.
15 yıl önce, aynı yörede turistik işletme sahibi Sayın Adnan Sobi ile saha araştırmalarına
devam edildi. Yöre sakinlerinden beton mikseri Ali Bey’in, denize batık
vaziyette mermer sütun ve duvar kalıntısı görüldüğünü söylemesi üzerine,
Midrebolu sahilinin bazı kısımları tarandı. Suyun dibine inmeden bir şey
bulunamayacağını anladığımızdan, saha araştırmasından vaz geçildi.
Dalgıçlık Hayalimiz
10 yıl kadar önce, şimdi aramızda olmayan Rahmetli Ahmet Erkan Birben’le görüştük. O
tarihte Su Altı Dalış Kursu açan Sayın Birben’den dalış eğitimi almak ve onları
da dalmak istediğimiz yerlere yönlendirmek istedik. İki nokta önemliydi bizim
için. Biri Midrebolu sahiliydi ki, birkaç yerde dip taraması yapacaktık. Diğer
noktamız Ayanikola Adası kuzeybatı sahiliydi.
Sn. Kabayel, “Bende kapalı alan korkusu var!” diyerek, su altı
haricinde tüm aşamalarda birlikte olacağını söyledi. Bana da eşimden izin
çıkmadı, “Su altında şekerin düşer, kalp krizi filan geçirirsin.” deyip, karşı
çıktı.[1]
Yılmadık, bu defa Adana’da polis memurluğu yapan dalgıç bir
hemşerimizi bulduk. Kayıp Mithrapolis kentinin izini sürdük.
Ünye'nin Kayıp Hikâyeleri
04 Ağustos 2018’de Ünye Belediyesi Yaşayan Kültürel Miras
Müzesi'nde düzenlenen “Ünye'nin Kayıp
Hikâyeleri”nde, bize Yitik Şehir
Midrebolu'yu (Mithrapolis) anlatmak düştü. O günkü etkinliği gazetedeki
köşemde yazdım. Parantez açıp “Bazen bir kentin sadece yaşamı, kültürü değil,
kendisi de tümüyle yok olup tarihe kavuşabiliyordu. Platon'un Atlantis'i gibi.”
demiştim.[2]
O gün anlatıcılar arasında şimdi aramızda olmayan iki önemli
araştırmacı vardı: Duayen gazeteci Yaşar
Karaduman ve değerli hocam İrfan
Işık. Her ikisi de Ünye tarihini araştıran, aynı gazetede yazdığımız
hemşerilerimdi. Midrebolu ve Pontus krallığı konusuna yabancı değillerdi.
Ünye’nin kayıp hikâyeleri’nde anlattığımız Midrebolu konusuna İrfan Hoca da
değinmişti. Bu vesileyle konu güncellenecek, gazete ve dergilerde tekrar
işlenecekti. Ama ne yazık ki çabalarımız, Mithrapolis’in
varlığını kanıtlayacak (yer adından başka) bir bulguya ulaşamamıştı.
Ünye’de Pontus Kalıntıları
Ünye’de Pontus Krallığı’ndan günümüze ulaşmayı başaran en
önemli kalıntı Ünye Kalesi’dir. Kaledeki
en tipik yapı, girişte solda yer alan dört sütun tapınak (tetrastyle temple)
tarzında yapılan kaya mezarıdır.
Amasya'daki Pontus kaya mezarlarına benzese de farklı bir görünüşe sahiptir.
Daha çok Karia’da rastladığımız İyon tarzı; üçgen alınlıklı, kayaya oyulmuş,
önü sütunlu kaya mezarlarını andırmaktadır. Hristiyanlık döneminde kalenin
girişindeki kaya mezarından sütunlar kaldırılmış, her iki yanına freskler
eklenmiştir.
Ünye’deki Tozkoparan,
Kadavat ve Balavuz kaya mezarlarının da Amasya’daki kaya mezarlarıyla
benzerliğinden dolayı bir Pontus kalıntısı olduğunu söylemek mümkün.
Kaya mezarı ölü gömme geleneği Anadolu’da MÖ I. binde ortaya
çıkar. Urartu medeniyeti ile başlayan, Phryg kaya mezarlarıyla bütün Anadolu’ya
yayılan bir gömü geleneğidir. Ünye Kalesi girişindeki kaya mezarını Bilge Umar,
Bittel’in MÖ. 7. yüzyıla tarihlediği Paphlagonia
kaya mezarlarına benzetmektedir.[3]
Paphlagonia kaya mezarları bu geleneğin Demir Çağı’nda
Anadolu’nun kuzeyinde kesintisiz devamlılığını gösterir. Paphlagonia
Bölgesi’nde yerel bey ve yöneticilere ait olan bu kaya mezarları, MÖ 5. yüzyıl
ile birlikte görülmeye başlar.[4]
Anadolu coğrafyasında birçok kültürden beslenen ve sonra kendi
özgün tarzını yaratan kaya mezarları, Roma Dönemi’ne kadar uzanan bir gelenek ortaya
koymuştur.
Ünye Kalesi girişindeki kaya mezarının II. Mithradates’le (MÖ. 250-220) ilişkili olduğu söylense de, henüz
bu olguyu destekleyecek bir bulguya rastlanmamıştır.
Ünye’deki Pontus kalıntılarının diğer örnekleri ise,
Midrebolu’ya oldukça yakın mesafede bulunan Fatsa Çıngırt Kayası’nda ve Ordu Melet ırmağı kenarındaki Kurul yerleşiminde bulunmuştur.
Her iki yerleşimde de Hellenistik Dönem sikkeleri, kalıp yapımı
kabartmalı kâseler ve unguentarium parçaları ele geçirilmiştir. Dönemi yansıtan
kutsal alanlar, basamaklı tüneller ve çok sayıda günlük yaşam nesneleri
bulunmuştur. Savunma gereçleri, silahlar, Kibele Heykeli vb. buluntularıyla
Kurul Kalesi, VI. Mithradates dönemine ait bir yerleşim olduğunu kanıtlamıştır.[5]
Ünye Kalesi’nde Pontus İzleri
Ünye Kalesi için ileri sürülen ifadelerden biri, kalenin
Pontus Krallığı döneminde Chabackta veya Khabaka olarak adlandırılmasıdır. Bu
isim bölgede ele geçirilen Pontus Krallığına ait birçok sikkenin arka yüzünde
darphane adı olarak geçer.
Birçok araştırmacı tarafından Strabon’da geçen ve Khabaka
adıyla bilinen Kale’nin Ünye Kalesi
olduğunu tahmin edilmektedir.
“Themiskra’dan sonra
Themiskra gibi iyi sulanmadığı halde verimli bir ova olan Sidéne’ye gelinir.
Deniz tarafında kaleleri vardır. Khabaka, Phabda ve Sidé. Sidéne ismini buradan
almıştır. Halen Amisos arazisi buraya kadar uzanır ve bu kent sözü edilmeye
değer bilginler yetiştirmiştir.”[6]
Bu pasajdan hareketle Strabon Ünye’yi Sidéne ovasına
yerleştirmiştir. Bir araştırmacıya göre Strabon’un Khabaka olarak adlandırdığı
kale, Ünye Kalesi’dir.[7]
Ancak aynı eserde Strabon, Sidéne ovasını Polemonion (Bolaman)
ve çevresi olarak göstermektedir.
Ordu Üniversitesi’nden Dr.
Ahmet Yuka da Strabon’da Khabaka adıyla geçen Kale’nin Ünye Kalesi olduğunu
tahmin etmektedir. 23 Kasım 2023; 16.00’da, Ünye Ticaret Odası Konferans Salonu’nda
düzenlenen: “Tarihi Dönemleri ve Mimari Özellikleri ile Ünye Kalesi” konulu
tarih söyleşisinde Dr. Yuka, Khabaka
darphanesinde basılan Pontos sikkelerinin Ünye Kalesi’nde darp edildiği
varsayımına ulaşıyor.[8]
Bir başka varsayım ise, Pontos Darphane’sinin Akkuş-Erbaa
sınırındaki Kekir Kalesi’nde olduğu
biçimindedir.[9]
Konuyu Mithrapolis
ile bağlayalım: “Arkeoloji toprak altındadır.” diyor, arkeolojinin babası Johann Joachim Winckelmann. Eski yapılar toprak
altında kalır. Toprak altındaki eski kentler, binlerce yıl dayanır ve
kalıntıları günümüze ulaşabilir. Su altındaki kalıntılar ise değişebilir. Antik
kıyı kentlerinin keşfi zordur. Deprem ve çöküntü nedeniyle su altında
kalabildiği gibi, suyun çekilmesiyle karasal kalıntı haline gelebilir. Ege ve
Akdeniz’de liman kenti olarak bilinen Efes ve Milet gibi birçok antik kent
denizden kilometrelerce içerde kalmıştır.
Binlerce yıl sonra açığa çıkarılan kayıp antik kentler gibi,
bir gün Mithrapolis’in de gün yüzüne çıkacağını umuyoruz.
Kaynaklar:
Varilci, A.D. Ünye'nin Kayıp Hikâyeleri, 08.08.2018,
Ünye Kent
Varilci, A.D. Tarih Söyleşileri’nde Ünye Kalesi,
29.10.2023, Ünye Kent
Umar, Bilge. Karadeniz Kappadokia’sı (Pontos), İnkılap
Yay. İst. 2000
von Gall, H. Die Paphlagonischen Felsgräber, 1966,
İstMitt. Beiheft 1.
Şenyurt – Akçay-Kurul Kalesi (Ordu) VI. Mithradates Dönemi
Yerleşimi Üzerine Ön Değerlendirmeler / Seleucia | Sayı 6 | Mayıs 2016
Strabon, Geographika: XII-XII-XIV, Arkeoloji ve Sanat Yay. İst. 1993
Keskin, Aynur. Amisos Şehrinin Tarihi-Amisos ve Çevresi,
Grin Yay. Berlin 2005
Varilci, A.D. Kekir Kalesi, 25.10.2022, Ünye Kent
[1] Nitekim
birkaç yıl sonra İzmir’de Arkeolog Prof.
Dr. Hayat Erkanal Vefat Etti. İzmir’in Urla ilçesindeki Limantepe su altı
kazılarının da başkanlığını yapan Prof. Dr. Hayat Erkanal, tedavi gördüğü
hastanede hayatını kaybetti. Dalış yaparken geçirdiği kalp krizi sonucu Ege
Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesine kaldırılan Erkanal, 28 Temmuz 2019
tarihinde yaşamını yitirdi.
[2] Varilci,
2018
[3] Umar, 2000,
s. 92
[4] von
Gall, 1966
[5] Şenyurt,
Akçay. 2016
[6] Strabon,
1993, s. 21
[7] Keskin,
2005, s. 44
[8] Varilci,
2023.
[9] Varilci,
2022
