Karadeniz Arkeolojisi-Ünye Kalesi 1 Nolu Kaya Mezarı

 

Karadeniz Arkeolojisi-Ünye Kalesi 1 Nolu Kaya Mezarı

 

Sadece Ünye’nin değil, Karadeniz kıyı kesimi kaya mezarlarının en ihtişamlılarından biri, Ünye Kalesi girişindeki anıtsal kaya mezarıdır.  

 

Ünye Kalesi 1 Nolu Kaya Mezarı

 

Ünye Kalesi’nde yer alan 1 nolu kaya mezarı, kale giriş kapısının solunda ve 7 m. yükseklikte yer almaktadır. Mezarın cephesi güneydoğuya bakmaktadır. Alınlığın içi bezemesiz bırakılmış ve hemen altında da triglif-metop kuşağı yer almıştır. Alınlık, ortasında ve her iki kenarında, kartal şekli verilmiş akroterler ile süslenmiştir. Sol ve ortadaki kartal motifleri tahrip olmuştur. Kartalların kanatları cepheden açık şekilde verilmiş, bunun yanında baş ve gövde de profilden resmedilmiştir. Dikdörtgen girişi olan mezarın sağ-sol ve tavan kısmında renkli freskler bulunmaktadır. Ancak fazla belirginliği kalmamıştır. Bu özelliklerinden ötürü bu mezarın daha geç dönemlerde de kullanıldığının ipuçlarını vermektedir.[1]

Ünye kalesinde yer alan 1 nolu kaya mezarı, üçgen alınlığındaki kartal motifinden ötürü Paphlagonia Bölgesi’ndeki Sinop-Bayabat ve Çankırı-Aygır kale ve Beşdut ile alınlıklarından ötürü benzerlik göstermektedir. Bunun yanında yine 1 nolu (Ordu Ünye) kaya mezarı, Amasya Kral mezarlarıyla da benzerlik göstermektedir.

Burada bulunan renkli fresklere Amasya mezarında da rastlanmaktadır. Bu benzerliklerden ötürü, Ünye kalesi 1 nolu kaya mezarı da Geç Hellenistik-Erken Roma Dönemine tarihlenmektedir.[2]

Oldukça görkemli ve anıtsal nitelikte yapılan ve güney doğuya bakan kaya mezarı cephesi, üçgen alınlıklı bir tapınak cephesine benzemektedir. Üçgen alınlığın iç kısmı bezemesiz, boş bırakılmış ve üçgen alınlığın hemen alt kısmında tapınak cephelerinde bulunan triglyphon kuşağına yer verilmiştir. Üçgen alınlık (pediment) her iki kenarında ve ortasında kartal kabartması şekilli akrotellerle taçlandırılmıştır. Bu kartal motiflerinden ortadaki ve sol taraftaki kaçakçılar tarafından tahrip edilmiştir. Sağ tarafta yer alan kartal motifinin ise bir kanadı ve baş kısmı tahrip edilmiştir. Sağ taraftaki kartal motifinin izlenebilen özelliklerine göre kanatları açık ve cepheden, gövde ve baş ise profilden verilmiştir. Kartalın kanatlarındaki ayrıntılı ve kaliteli işçilik dikkat çekmektedir. Kartal motifleri mezar cephesine suyun inmemesi amacıyla üçgen çatı şeklindeki bir bantla sınırlandırılmıştır.[3]

Dikdörtgen bir açıklıkla girilen mezar odasından önce ön oda şeklinde düzenlenmiş (pronaos) bir kısım yer almaktadır. Ön odanın ön duvarlarında girişin sağ ve solunda ve odanın tavan kısmında renkli freskler yer almaktadır. Ancak bunlar tahribata uğradığı için çok fazla belirgin değildir.[4]

 

Ünye Kalesi 1 Nolu Kaya Mezarı Tahmini Planı.

Ordu Envanteri’nde Ünye Kalesi Kaya Mezarı

 

İlçe merkezinin 7 km kadar kuzeydoğusunda, Kale Köyü sınırları içinde yer alan Ünye Kalesi’nin güneydoğusunda ve etek kısmındaki kayaya oyulmuştur. Kayaya düzgün bir şekilde oyulmuş olan mezarın girişi Dor düzenli Yunan tapınakları formunda düzenlenmiştir. Genel görüntüsü ve işçiliği itibariyle bölgenin Hellenistik Dönem sanatını en iyi yansıtan kaya mezarıdır. Tepe akroterinde gücü simgeleyen arslan kabartması tahrip olmuştur. Köşe akroterlerinden birinde kanatlarını açık pozisyonunda bir kartal kabartması bulunmaktadır. Diğer köşe akroteri oldukça tahrip olduğundan üzerindeki betimleme tespit edilememiştir. Üçgen alınlıklı kaya mezarının alınlığında antitetik iki figür olduğu düşünülmektedir ancak tahribattan dolayı kesin olarak tespit edilememiştir. Alınlığın alt bölümünde 7 adet trighlyph ve bunların arasında 6 adet methop bulunmaktadır. Methoplarda betimleme yapılmamıştır. Giriş açıklığının önü, ön oda tarzında yapılmış olup bu bölümün yanları iç bükey kavislidir. Girişin ve ön oda tarzındaki bölümün yan yüzlerinde, ortaçağda, mezarın dini amaçlı olarak kullanıldığı dönemde yapılmış fresklere ait kalıntılar görülmektedir.

Not: Oldukça yüksekte olan mezara çıkılamadığından dıştan göründüğü kadarı ile tanımlanmıştır.[5]    

 

Grek Tapınak Tipleri

 

Grek tapınağı öz olarak megaron'a dayanır. Ancak bu temel yapı değişik dönemlerde birçok değişik biçimde kullanılmıştır:[6]

TİP 1‐ Henostyl‐in antis: Tapınağın ön anteleri arasında bir sütun bulunur. Bu tip erken dönemde görülür.

TİP 2‐ Megaron: Templum‐in antis de denir. Yalın megaron yapıdır. Ünye Kalesi’ndeki 1 Nolu kaya Mezarı’nın dayandığı modeldir. Önde iki sütunlu pronaos (ön oda) ve arkada cella’dan (kutsal oda) oluşur.[7]

Kaya mezarı önündeki iki sütun, muhtemelen Ortaçağ’da sökülmüş yahut kendiliğinden düşmüşlerdir.

Yine muhtemelen bu dönemde, girişin iki yanına ve tavana freskler işlenmiş ve şapel olarak kullanılmıştır.[8]

Semerdam çatılı 1 Nolu Mezar, metop ve triglifleriyle Dor Düzenli Yunan tapınaklarını çağrıştırmaktadır.

Dor Düzeni, Dorlar'ın Eski Yunanistan'a geldikten sonra geliştirdikleri kaidesiz sütunla öne çıkan mimari düzenleridir. Sütun doğrudan doğruya stylobat üzerine oturtulmuştur. Aşağıdan yukarıya doğru incelen dor sütununun gövdesinde yüzeysel yivler (=kanalis) ve "bıçak yüzü" nü anımsatan keskin yivler bulunmaktadır. Kökende ahşap mimariden kaynaklanan dor sütunu, yukarıya doğru incelen, kabukları soyulmuş bir ağaç gövdesine benzemektedir.[9]

Çatı Elemanları: Altta arşitrav ve üzerine yerleştirilen Triglyphon, onun da üzerinde üçgen bir alınlıktan oluşur.

Arşitrav (Baştaban): Sütun üzerine gelen bezemesiz düz taşıyıcı hatıldır.

Triglyphon: Arşitrav üzerinde yer alır; triglif ve metop’tan oluşan kabartma bezemeli kuşaktır.

Triglif: "Üçüz‐yiv" de denir. Üç yivli, dikine yerleştirilmiş bezeme levhasıdır.

Metop: Triglifler arasındaki dikdörtgen ya da kare alanlardır. Çoğunlukla kabartma heykeltıraşlık eserleriyle süslenmiştir.

Alınlık (Pediment): Semerdam çatılı Grek tapınağında kısa yanlar‐ön ve arka cepheler üzerindeki, çoğunlukla heykeltıraşlık eserleriyle doldurulmuş üçgen alandır.

Akroter: Antik yapıların üçgen alınlığının tepesine ve iki köşesine yerleştirilen kabartma veya heykel eserlerdir.

 

Ünye kalesi Kaya mezarı her ne kadar Dor düzenli tapınak mimarisini anımsatsa da Güneybatı Anadolu’daki semerdam çatılı kaya mezarları gibi Ion mimarisine daha yakındır.

 

Devam Edecek: Ion Mimarisi ve Ünye Kalesi Kaya Mezarı

 

12.03.2025, Ünye Kent

https://www.unyekent.com/kose-yazilari/karadeniz_arkeolojisi-unye_kalesi_1_nolu_kaya_mezari-5248.html

 

Kaynaklar:

Yanmaz, Kumandaş Hacer. (2018). Ordu İli Ünye İlçesi Kaya Mezarları, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 5(5), s.113-115.

Kökten, İsmail Kılıç. 1963, “Ünye’de Eskitaş Devrine (Paleolitik) Ait Yeni Buluntular”,

DTCFD XX/3, s. 275–276

Özsait, Mehmet. 2007, Arkeolojik Verilerin Işığı altında Ünye, 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı

Temür, Akın. 2017, Klasik Arkeolojiye Giriş II, 19 May. Üniv. Arkeoloji Ders Notları

Dipnot:

---

[1] Yanmaz, 2018, s. 113

[2] Yanmaz, 2018, s. 113

[3] Yanmaz, 2018, s. 114

[4] Kimi yorumlarda bu freskler, kaya mezarının öndeki sütunların kaldırılarak Hıristiyanlık döneminde yapıldığı ve mezarın şapel gibi kullanıldığı şeklindedir.  

[5] Ordu Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından yayınlanan 2010 yılı Ordu İli Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri’nde 1 Nolu Kaya Mezarı bu şekilde yer almaktadır. Arkeolog Osman Demir tarafından hazırlanan metinde, triglif ve metoplar oldukça isabetli tanımlanmıştır. Ancak mezarın bulunduğu köy, “Güzelkale” köyüdür ve ilçe merkezinin kuzeydoğusunda değildir. Mezar girişi, triglyphon vb. nedeniyle  “Dor düzenli Yunan tapınakları formunda” denilse de, Güneybatı Anadolu’daki Karia kaya mezarları gibi Ion formuna daha yakındır.  

[6] Megaron, MÖ. 3000'den başlayarak Eski Yunanistan, Ege Adaları ve Anadolu'da Troia gibi kentlerde örneklerine rastlanan, kısa kenarlarından biriyle önündeki yan açık mekâna bağlanan ve merkezinde bir ocak bulunan, dikdörtgen planlı ilk ev tiplerindendir.

[7] Ante tapınağı ya da Latince templum in antis, Yunan tapınağının en eski ve en basit formlarından biridir. Dikdörtgenden oluşan merkezi (cella, Kutsal Oda) ve pronaos'tan (ön oda) oluşmaktadır. Yapının ön avlusu olarak da görülebilecek olan pronaos iki ante ve bu anteler arasında bulunan iki sütun sayesinde oluşmaktadır. Ante tapınağına örnek olarak Miletteki Dionysos tapınağı verilebilir. Romalıların da devraldığı bu tapınak tipi, MS 3. yüzyıla değin Akdeniz çevresinde yaygındı.

[8] Freskler Yanmaz’a göre Hellenistik Dönem’den kalmadır ve Amasya’daki benzerlerinde nde freskler vardır.

[9] Temür, 2017