Rus Bombardımanında Ünye

Rus Bombardımanında Ünye

  

Tarih tekerrür ediyor. 107 yıl önce Rus harp gemileri, Karedeniz kıyılarını Hopa’dan başlayarak Şile’ye kadar neredeyse tüm iskeleleri bombalamıştı, deniz araçlarını batırmış ve Ünye dâhil bir çok kenti top atışına tutmuşlardı.

Birinci Dünya Savaşı’nın başladığı 1915 yılı başlarından itibaren Karadeniz kıyısında Rus bombardımanlarına hedef olan kentlerin başında Samsun ve Trabzon gelmekteydi.

Tirebolu, Ünye ve Fatsa bu dönemde çeşitli defalar saldırıya maruz kalmıştı.

[Ayrıntılı bilgi için bakınız: “Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi”, Genel Kurmay Harp Dairesi Başkanlığı Resmi Yayınları, Ankara 1970, cilt VIII, s. 138]

 

Birinci Dünya Savaşı 

Osmanlı Devleti’nin Almanya yanında saf tutarak Birinci Dünya Savaşı’na girmesinin en önemli sebebi 29 Ekim 1914'te Karadeniz'deki Rus limanlarına karşı Osmanlı savaş gemilerinin gerçekleştirdiği saldırıdır. Karadeniz Baskını olarak bilinen bu saldırı, Almanya tarafından desteklenmiş ve Osmanlı Harbiye Nazırı Enver Paşa ile Alman Amiral Wilhelm Souchon tarafından planlanmıştır. Olayın ayrıntısı şu şekildedir:

Birinci Dünya Savaşının arifesinde ittifak arayışlarına giren Osmanlı Devleti, 2 Ağustos 1914 tarihinde Almanya ile gizli bir antlaşma imzalamıştır. Bu antlaşmaya göre Osmanlı Devleti, Rusya’yla askerî bir çatışmaya girmesi hâlinde Almanya’nın yanında savaşa girmeyi taahhüt etmiştir. Ne var ki antlaşmanın imzalanmasında hemen sonra Almanya, Rusya’ya karşı savaş ilân etmiş olmasına rağmen Osmanlı Devleti, seferberliğini tamamlamadığı gerekçesiyle savaşa girmemiştir. Yaklaşık üç ay sürecek olan bu dönemin sonunda Osmanlı Devleti, Almanya’dan satın aldığını duyurarak donanmasına kattığı Yavuz ve Midilli gemilerinin öncülüğünde, 29 Ekim 1914 tarihinde Rusya’nın güney sahillerini bombardıman ederek savaşa dâhil olmuştur.

Bu süreçte, 29 Ekim 1914’te sancak gemisi Yavuz, mayın gemisi Nilüfer, Samsun ve Taşoz muhriplerince Sivastopol’a harekât düzenlenmiştir. Midilli ve Berk-i Satvet gemilerince Kerç Boğazı ve Novorrosisk, Hamidiye tarafından Kırım’ın güney kıyısı Kefe (Feodosya) bombardımana tutulmuş, Gayret-i Vatâniye ve Muâvenet-i Milliye muhriplerince top ve torpido taarruzu ve mayın döküşü yapılmıştır. Bu saldırılarda Midilli tarafından, Novorossisk ve Poti arasında bulunan petrol, gaz ve buğday depoları tahrip edilmiş, ulaştırma amacıyla kullanılan 14 nakliye aracı da batırılmış, Berk’ten açılan ateş ile Novorossisk telsiz istasyonu hasara uğratılmış, Gayret ve Muavenet tarafından iki Rus gambotundan biri imha edilmiş, diğer biri de hasara uğratılmıştır. Odessa’da beş adet petrol sarnıcı havaya uçurulmuş ve beş adet Rus gemisine ise önemli derecede hasar verilmiştir. Bu bombardımanla Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşına fiilen girmiştir.

(Kaynak: Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Osmanlı İmparatorluğunun Siyasi ve Askeri Hazırlıkları ve Harbe Girişi, C: I, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1970, s. 86. Ayrıca bu eserde Batum’dan Of’ta bulunan yaklaşık 200 yaralıyı almak için yola çıkan ve 30 Mart 1916 sabahı Rize’yi geçen Portuga adlı bir Kızılhaç gemisinin bir Alman denizaltısı tarafından torpillenerek batırıldığı, bu ve muhtelif saldırılarda çok sayıda insan kaybına yol açıldığı yer almaktadır.)

1 Kasım 1914’te Ruslar Kafkas Cephesinden taarruza geçmişlerdir. Hem havadan hem de denizden Karadeniz’deki iskeleler, özellikle de kömür ihraç eden limanlar bombardımana tutulmuş ve bu süreç Rize’den Karadeniz Ereğli’sine değin uzanan kıyıların, Ruslar tarafından 21 Mart 1915’ten 19 Şubat 1916‘a kadar süren bombalanmasıyla devam etmiştir.

Çanakkale Cephesi dışında tüm cephelerde savaşı kaybeden Osmanlı devleti imparatorluğa ait toprakları fiilen kaybetmiştir. Savaştığı cepheler içinde, geleceğe yönelik kalıcı sonuçları olan önemli gelişmelerden biri de Kafkas Cephesi’nde yaşanmıştır. Savaşın patlak vermesiyle birlikte Rus donanması Karadeniz’deki Osmanlı limanlarını ve kıyı şehirlerini bombalamaya başlamış, ilerleyen safhalarda Ruslar Karadeniz’in Doğu Kıyılarını ve Doğu Anadolu’nun bir kısmını işgal etmişlerdir.

Karadeniz’in kıyı şeridindeki Rus ilerleyişi karşısında, Batı’ya doğru kitlesel göçler başlamış, bombardımanda ölenlerden çok daha fazlası bu göçlerde hayatını kaybetmiştir.

Ateşin içinden kaçarak Batı’ya sığınan göçmenlerden bir kısmı da Ünye’de kalmıştır. Ünye’de kalanların çocuklarından derlediğimiz öykülere geçmeden önce, Karadeniz’deki savaşa ve Ünye’deki Rus bombardımanına değinmek yerinde olacaktır.

 

Karadeniz’de Rus Harbi 

Osmalı donanması son dönemde oldukça ihmal edilmiş, önemli birimleri İstanbul Haliç’te kızağa alınmış durumdaydı. Alman desteğine rağmen Karadeniz'deki deniz gücü Rusların lehine bulunuyordu. Osmanlıların üç muharebe gemisi, bir muharebe kruvazörü, üç kruvazör, iki torpido kruvazörü, sekiz muhrip, 10 torpidobot, 17 gambot, 17 motorgambot ve 20'ye yakın yardımcı gemisi bulunmaktaydı. (Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, cilt VIII, s. 27)

Rusların ise, Pasifik ve Baltık deniziyle birlikte Karadeniz’de önemli bir deniz üssü bulunmaktaydı. Karadeniz’de altı muharebe gemisi, 26 muhrip, torpidobot ve onbir denizaltı gemisi ile birçok yardımcı gemisi vardı. Rusların Karadeniz’de başlıca üssü Sivastopol’da bulunmakta, Odesa, Novorosiski, Batum, Poti, Kerç ve Oçakof üsleri de ikinci derecede gelmekte idi. (Adı geçen eser, cilt VIII, s. 38.)

Karadeniz’deki Rus donanması Trabzon ve Samsun gibi şehir merkezindeki önemli noktalardan başka Zonguldak, İnebolu, Sinop, Terme, Çarşamba, Ünye, Fatsa ve Tirebolu kazalarını ve yerleşim birimlerinin limanlarında ve açıklarında demirli ve seyir halindeki yük gemilerini de hedef seçmişlerdi.

Bombardımana maruz kalan yerleşim birimlerindeki Belediyeler, Liman Daireleri, Muhasebe Daireleri ve Ticaret odaları tarafında düzenlenen hasar tespit defterlerine göre hasarın mahiyetini ve miktarını orijinal belgelere istinaden ortaya koymaktadır. Belgelere göre Ünye ve çevresinde neresi hasar görmüş ve devlet tarafından ne kadarı karşılanmıştır, hasar tespit defterlerinde kayıtlıdır.

 

Birinci Dünya Savaşı’nda Ünye 

19. yüzyılda Ünye ve çevresinin sosyo-ekonomik durumu değişecektir. Ünye’de 1800’lü yılların başında meydana gelen büyük yangın, kenti olumsuz etkilemiş, konutların çoğu kullanılamaz hale gelmiştir. Öte yandan Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasındaki 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nı sona erdiren ve Osmanlı Devleti‘nde önemli toprak kayıplarına yol açan Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra buharlı yabancı ticari gemilerin Karadeniz’e girmeleri, Ünye deniz ticaretini dumura uğratmıştır.

4 Ekim 1853-30 Mart 1856 tarihleri arasında cereyan eden Kırım Savaşı ve Osmanlı’nın Rusları durdurmak amacıyla İngiltere'den dış borç alması gibi etkenlerle tüm Osmanlı ülkesi yeni bir evreye girmiştir. Yarı-sömürge konumuna düşen Osmanlı ekonomisi büyük bir yıkımla karşı karşıyadır. Ekonominin olumsuz etkilerine Birinci Dünya Savaşının sıcak çatışma ortamı da eklenince, bombardıman altındaki Ünye tablosu iyice netleşir.

 

Ünye’de Rusların Bombaladığı Yerler  

 

Rus harp gemileri 10 Haziran 1915’te Ünye açıklarında bulunan yük gemilerine saldırdılar. Ünye liman dairesinin 23 Haziran 1915 tarihli hasar tespit raporuna göre altı tane yüklü gemi bombardımana maruz kalmış bulunuyordu. Saldırıya uğrayan gemilerin dört tanesi sandal iki tanesi de Kotra türü gemiydi. Bunların tamamı Ünyeli gemicilere aitti. Gemilere yönelik yapılan bombardımanda insan kaybı olmazken, hasarın maliyeti toplam 33.860 kuruş değerinde tespit edildi. Ünye şehir merkezine ise herhangi bir saldırı olmadı.

[Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi. DH.İ.UM. E/37-74-4, Hasar tespit defteri. 10 Haziran 1331 ( 23 Haziran 1915). Aktaran Prof. Dr. Osman KÖSE, Rusların Samsun’u Bombardımanı, (1915)]

Ruslar, yük gemilerine yönelik bu saldırıdan sonra Temmuz ayında Ünye’yi daha kapsamlı olarak bombardımana tuttular. Bu defa Ünye açıklarındaki deniz hedeflerinden başka şehir merkezini de topa tuttular. Şehir merkezinde Belediye Caddesi ile Köprübaşı Caddesi bombardımandan isabet alan noktalardı. Fakat bombardıman hafif zayiatlarla atlatıldı ve insan kaybı olmadı. Belediye caddesinde dört tane mağaza ve iki dükkan duvarı yıkılırken, Köprübaşı caddesinde de bir ev ve bir tane de mağaza hafif bir şekilde hasara uğradı. Yine belediyeye ait yük iskelesi de hasara uğrayan yerler arasındaydı. Saldırıya uğrayan dokuz hedeften iki tanesi Ünyeli Rumlara ait mağazalardı. Belediyenin 26 Temmuz tarihli raporuna göre şehir merkezindeki hasarın toplamı 6700 kuruş değerindeydi.

(BOA. DH.İ.UM. E/37-74-12, Hasar tespit defteri. 25 Temmuz 1331 ( 7 Ağustos 1915). Akt. O. Köse, age.)

Hasar tespit defterinin bir başka transkripsiyonunda bombalanan dokuz hedeften dört tanesinin Rumlara ait olduğu belirtilmiştir.

(HR.HMŞ.İŞO 224/84, Sabri BACACI, T.C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Dosya Envanter Tasnif Şube Müdürlüğü, İstanbul )

[Rus bombardımanında Ünye'ye düşen bir top güllesi.

Nereye, ne zaman düştü, nasıl bulundu ve şimdi nerede? 

(Bir sonraki yazıda anlatılacaktır.)]

Şehir merkezinin bombardımanı günü, Ruslar en büyük zayiatı Ünye açıklarında çeşitli noktalarda seyir halinde veya beklemekte olan yük gemilerine saldırarak yaptılar. Toplam 29 gemi bombardımana maruz kaldı. Bunlardan 22 tanesi karada çekili bir vaziyette dururken, dört tanesi sahilde demirli, bir tanesi Ceviz deresi, bir tanesi Polathane ve bir tanesi de Akçakale’de saldırıya uğradı.

Karada çekili olan gemilerin yüklü olmaması maddi hasarın fazla olmasını engelledi. Yük gemilerinden 22 tanesi Ünyeli gemicilere ait bulunuyordu. Hasar gören gemilerin üç tanesi sandal, sekiz tanesi kotra, bir tanesi çırnık, 14 tanesi çapar, iki tanesi motor ve bir tanesi filike türü gemiydi. Bombalanan gemilerin üç tanesi ise Ün yeli Rum gemicilere aitti. Liman dairesinin 8 Ekim tarihli tespitine göre, gemilerdeki toplam hasarın kıymeti 54840 kuruş olarak tespit edildi.

(BOA. DH.lUM. E/37-74-13, Hasar tespit defteri. 25 Temmuz 1331 11 Ağustos 1915, Akt. O Köse, age, s. 68)

Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi: Sabri BACACI, Araştırmacı, T.C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Dosya Envanter Tasnif Şube Müdür V. İstanbul

 

Haftaya: Bombalanan Ünye yerleşimleri: Kimlere aitti, hasarları ne kadardı?

Rus bombardımanında Ünye'ye düşen bir top güllesi; nereye, ne zaman düştü, nasıl bulundu ve şimdi nerede? 

 

ÜNYE TARİH ARAŞTIRMA GRUBU

AHMET KABAYEL – AHMET DERYA VARİLCİ

 

09.03.2022, Ünyekent

http://www.unyekent.com/yazi/3054-rus-bombardimaninda-unye.html