Rus Bombardımanında Ünye
Tarih tekerrür ediyor. 107 yıl önce Rus harp gemileri, Karedeniz
kıyılarını Hopa’dan başlayarak Şile’ye kadar neredeyse tüm iskeleleri bombalamıştı,
deniz araçlarını batırmış ve Ünye dâhil bir çok kenti top atışına tutmuşlardı.
Birinci Dünya Savaşı’nın başladığı 1915 yılı başlarından
itibaren Karadeniz kıyısında Rus bombardımanlarına hedef olan kentlerin başında
Samsun ve Trabzon gelmekteydi.
Tirebolu, Ünye ve Fatsa bu dönemde çeşitli defalar saldırıya
maruz kalmıştı.
[Ayrıntılı bilgi için bakınız: “Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi”, Genel Kurmay Harp Dairesi
Başkanlığı Resmi Yayınları, Ankara 1970, cilt VIII, s. 138]
Birinci Dünya Savaşı
Osmanlı Devleti’nin Almanya yanında saf tutarak Birinci
Dünya Savaşı’na girmesinin en önemli sebebi 29 Ekim 1914'te Karadeniz'deki Rus
limanlarına karşı Osmanlı savaş gemilerinin gerçekleştirdiği saldırıdır. Karadeniz Baskını olarak bilinen bu
saldırı, Almanya tarafından desteklenmiş ve Osmanlı Harbiye Nazırı Enver Paşa ile Alman Amiral Wilhelm
Souchon tarafından planlanmıştır. Olayın ayrıntısı şu şekildedir:
Birinci Dünya Savaşının arifesinde ittifak arayışlarına
giren Osmanlı Devleti, 2 Ağustos 1914 tarihinde Almanya ile gizli bir antlaşma
imzalamıştır. Bu antlaşmaya göre Osmanlı Devleti, Rusya’yla askerî bir
çatışmaya girmesi hâlinde Almanya’nın yanında savaşa girmeyi taahhüt etmiştir.
Ne var ki antlaşmanın imzalanmasında hemen sonra Almanya, Rusya’ya karşı savaş
ilân etmiş olmasına rağmen Osmanlı Devleti, seferberliğini tamamlamadığı
gerekçesiyle savaşa girmemiştir. Yaklaşık üç ay sürecek olan bu dönemin sonunda
Osmanlı Devleti, Almanya’dan satın aldığını duyurarak donanmasına kattığı Yavuz ve Midilli gemilerinin öncülüğünde, 29 Ekim 1914 tarihinde Rusya’nın güney
sahillerini bombardıman ederek savaşa dâhil olmuştur.
Bu süreçte, 29 Ekim 1914’te sancak gemisi Yavuz, mayın
gemisi Nilüfer, Samsun ve Taşoz muhriplerince Sivastopol’a harekât
düzenlenmiştir. Midilli ve Berk-i Satvet gemilerince Kerç Boğazı ve
Novorrosisk, Hamidiye tarafından Kırım’ın güney kıyısı Kefe (Feodosya)
bombardımana tutulmuş, Gayret-i Vatâniye ve Muâvenet-i Milliye muhriplerince
top ve torpido taarruzu ve mayın döküşü yapılmıştır. Bu saldırılarda Midilli
tarafından, Novorossisk ve Poti arasında bulunan petrol, gaz ve buğday depoları
tahrip edilmiş, ulaştırma amacıyla kullanılan 14 nakliye aracı da batırılmış,
Berk’ten açılan ateş ile Novorossisk telsiz istasyonu hasara uğratılmış, Gayret
ve Muavenet tarafından iki Rus gambotundan biri imha edilmiş, diğer biri de
hasara uğratılmıştır. Odessa’da beş adet petrol sarnıcı havaya uçurulmuş ve beş
adet Rus gemisine ise önemli derecede hasar verilmiştir. Bu bombardımanla
Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşına fiilen girmiştir.
(Kaynak: Birinci
Dünya Harbinde Türk Harbi: Osmanlı İmparatorluğunun Siyasi ve Askeri
Hazırlıkları ve Harbe Girişi, C: I, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1970, s. 86.
Ayrıca bu eserde Batum’dan Of’ta bulunan yaklaşık 200 yaralıyı almak için yola
çıkan ve 30 Mart 1916 sabahı Rize’yi geçen Portuga
adlı bir Kızılhaç gemisinin bir Alman denizaltısı tarafından torpillenerek
batırıldığı, bu ve muhtelif saldırılarda çok sayıda insan kaybına yol açıldığı
yer almaktadır.)
1 Kasım 1914’te Ruslar Kafkas Cephesinden taarruza
geçmişlerdir. Hem havadan hem de denizden Karadeniz’deki iskeleler, özellikle
de kömür ihraç eden limanlar bombardımana tutulmuş ve bu süreç Rize’den
Karadeniz Ereğli’sine değin uzanan kıyıların, Ruslar tarafından 21 Mart
1915’ten 19 Şubat 1916‘a kadar süren bombalanmasıyla devam etmiştir.
Çanakkale Cephesi dışında tüm cephelerde savaşı kaybeden
Osmanlı devleti imparatorluğa ait toprakları fiilen kaybetmiştir. Savaştığı cepheler
içinde, geleceğe yönelik kalıcı sonuçları olan önemli gelişmelerden biri de Kafkas
Cephesi’nde yaşanmıştır. Savaşın patlak vermesiyle birlikte Rus donanması Karadeniz’deki
Osmanlı limanlarını ve kıyı şehirlerini bombalamaya başlamış, ilerleyen safhalarda
Ruslar Karadeniz’in Doğu Kıyılarını ve Doğu Anadolu’nun bir kısmını işgal
etmişlerdir.
Karadeniz’in kıyı şeridindeki Rus ilerleyişi karşısında,
Batı’ya doğru kitlesel göçler başlamış, bombardımanda ölenlerden çok daha
fazlası bu göçlerde hayatını kaybetmiştir.
Ateşin içinden kaçarak Batı’ya sığınan göçmenlerden bir
kısmı da Ünye’de kalmıştır. Ünye’de kalanların çocuklarından derlediğimiz öykülere
geçmeden önce, Karadeniz’deki savaşa ve Ünye’deki Rus bombardımanına değinmek
yerinde olacaktır.
Karadeniz’de Rus Harbi
Osmalı donanması son dönemde oldukça ihmal edilmiş, önemli
birimleri İstanbul Haliç’te kızağa alınmış durumdaydı. Alman desteğine rağmen Karadeniz'deki
deniz gücü Rusların lehine bulunuyordu. Osmanlıların üç muharebe gemisi, bir muharebe
kruvazörü, üç kruvazör, iki torpido kruvazörü, sekiz muhrip, 10 torpidobot, 17
gambot, 17 motorgambot ve 20'ye yakın yardımcı gemisi bulunmaktaydı. (Birinci
Dünya Harbinde Türk Harbi, cilt VIII, s. 27)
Rusların ise, Pasifik ve Baltık deniziyle birlikte
Karadeniz’de önemli bir deniz üssü bulunmaktaydı. Karadeniz’de altı muharebe
gemisi, 26 muhrip, torpidobot ve onbir denizaltı gemisi ile birçok yardımcı
gemisi vardı. Rusların Karadeniz’de başlıca üssü Sivastopol’da bulunmakta,
Odesa, Novorosiski, Batum, Poti, Kerç ve Oçakof üsleri de ikinci derecede
gelmekte idi. (Adı geçen eser, cilt VIII, s. 38.)
Karadeniz’deki Rus donanması Trabzon ve Samsun gibi şehir
merkezindeki önemli noktalardan başka Zonguldak, İnebolu, Sinop, Terme,
Çarşamba, Ünye, Fatsa ve Tirebolu kazalarını ve yerleşim birimlerinin
limanlarında ve açıklarında demirli ve seyir halindeki yük gemilerini de hedef
seçmişlerdi.
Bombardımana maruz kalan yerleşim birimlerindeki
Belediyeler, Liman Daireleri, Muhasebe Daireleri ve Ticaret odaları tarafında
düzenlenen hasar tespit defterlerine göre hasarın mahiyetini ve miktarını
orijinal belgelere istinaden ortaya koymaktadır. Belgelere göre Ünye ve
çevresinde neresi hasar görmüş ve devlet tarafından ne kadarı karşılanmıştır,
hasar tespit defterlerinde kayıtlıdır.
Birinci Dünya Savaşı’nda Ünye
19. yüzyılda Ünye ve çevresinin sosyo-ekonomik durumu değişecektir.
Ünye’de 1800’lü yılların başında meydana gelen büyük yangın, kenti olumsuz
etkilemiş, konutların çoğu kullanılamaz hale gelmiştir. Öte yandan Osmanlı
İmparatorluğu ile Rusya arasındaki 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nı sona erdiren ve Osmanlı Devleti‘nde önemli
toprak kayıplarına yol açan Küçük
Kaynarca Antlaşması’ndan sonra buharlı yabancı ticari gemilerin Karadeniz’e
girmeleri, Ünye deniz ticaretini dumura uğratmıştır.
4 Ekim 1853-30 Mart 1856 tarihleri arasında cereyan eden Kırım Savaşı ve Osmanlı’nın Rusları
durdurmak amacıyla İngiltere'den dış borç alması gibi etkenlerle tüm Osmanlı
ülkesi yeni bir evreye girmiştir. Yarı-sömürge konumuna düşen Osmanlı ekonomisi
büyük bir yıkımla karşı karşıyadır. Ekonominin olumsuz etkilerine Birinci Dünya
Savaşının sıcak çatışma ortamı da eklenince, bombardıman altındaki Ünye tablosu
iyice netleşir.
Ünye’de Rusların Bombaladığı Yerler
Rus harp gemileri 10 Haziran 1915’te Ünye açıklarında
bulunan yük gemilerine saldırdılar. Ünye liman dairesinin 23 Haziran 1915
tarihli hasar tespit raporuna göre altı tane yüklü gemi bombardımana maruz
kalmış bulunuyordu. Saldırıya uğrayan gemilerin dört tanesi sandal iki tanesi de
Kotra türü gemiydi. Bunların tamamı Ünyeli gemicilere aitti. Gemilere yönelik yapılan
bombardımanda insan kaybı olmazken, hasarın maliyeti toplam 33.860 kuruş
değerinde tespit edildi. Ünye şehir merkezine ise herhangi bir saldırı olmadı.
[Kaynak: Başbakanlık
Osmanlı Arşivi. DH.İ.UM. E/37-74-4, Hasar tespit defteri. 10 Haziran 1331 ( 23
Haziran 1915). Aktaran Prof. Dr. Osman KÖSE,
Rusların Samsun’u Bombardımanı, (1915)]
Ruslar, yük gemilerine yönelik bu saldırıdan sonra Temmuz
ayında Ünye’yi daha kapsamlı olarak bombardımana tuttular. Bu defa Ünye
açıklarındaki deniz hedeflerinden başka şehir merkezini de topa tuttular. Şehir
merkezinde Belediye Caddesi ile Köprübaşı Caddesi bombardımandan isabet alan
noktalardı. Fakat bombardıman hafif zayiatlarla atlatıldı ve insan kaybı
olmadı. Belediye caddesinde dört tane mağaza ve iki dükkan duvarı yıkılırken,
Köprübaşı caddesinde de bir ev ve bir tane de mağaza hafif bir şekilde hasara
uğradı. Yine belediyeye ait yük iskelesi de hasara uğrayan yerler arasındaydı. Saldırıya uğrayan dokuz hedeften iki tanesi
Ünyeli Rumlara ait mağazalardı. Belediyenin 26 Temmuz tarihli raporuna göre
şehir merkezindeki hasarın toplamı 6700 kuruş değerindeydi.
(BOA. DH.İ.UM. E/37-74-12, Hasar tespit defteri. 25 Temmuz
1331 ( 7 Ağustos 1915). Akt. O. Köse, age.)
Hasar tespit defterinin bir başka transkripsiyonunda
bombalanan dokuz hedeften dört tanesinin
Rumlara ait olduğu belirtilmiştir.
(HR.HMŞ.İŞO 224/84, Sabri
BACACI, T.C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Dosya Envanter
Tasnif Şube Müdürlüğü, İstanbul )
Şehir merkezinin bombardımanı günü, Ruslar en büyük zayiatı Ünye açıklarında çeşitli noktalarda seyir halinde veya beklemekte olan yük gemilerine saldırarak yaptılar. Toplam 29 gemi bombardımana maruz kaldı. Bunlardan 22 tanesi karada çekili bir vaziyette dururken, dört tanesi sahilde demirli, bir tanesi Ceviz deresi, bir tanesi Polathane ve bir tanesi de Akçakale’de saldırıya uğradı.
Karada çekili olan gemilerin yüklü olmaması maddi hasarın
fazla olmasını engelledi. Yük gemilerinden 22 tanesi Ünyeli gemicilere ait
bulunuyordu. Hasar gören gemilerin üç tanesi sandal, sekiz tanesi kotra, bir
tanesi çırnık, 14 tanesi çapar, iki tanesi motor ve bir tanesi filike türü
gemiydi. Bombalanan gemilerin üç tanesi ise Ün yeli Rum gemicilere aitti. Liman
dairesinin 8 Ekim tarihli tespitine göre, gemilerdeki toplam hasarın kıymeti
54840 kuruş olarak tespit edildi.
(BOA. DH.lUM. E/37-74-13, Hasar tespit defteri. 25 Temmuz
1331 11 Ağustos 1915, Akt. O Köse, age, s. 68)
Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi: Sabri BACACI, Araştırmacı, T.C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı, Dosya Envanter Tasnif Şube Müdür V. İstanbul
Haftaya: Bombalanan Ünye yerleşimleri: Kimlere
aitti, hasarları ne kadardı?
Rus bombardımanında Ünye'ye düşen bir top güllesi; nereye, ne zaman düştü, nasıl bulundu ve şimdi nerede?
ÜNYE TARİH ARAŞTIRMA GRUBU
AHMET KABAYEL – AHMET DERYA VARİLCİ
09.03.2022, Ünyekent
http://www.unyekent.com/yazi/3054-rus-bombardimaninda-unye.html
