AHMET DERYA VARILCI: 11/30/22

30 Kasım 2022 Çarşamba

Ünye'de İp Üretimi

Ünye'de İp Üretimi

Ünye, Osmanlı donanmasının uzun yıllar ip ihtiyacını karşılamıştı. Kendirden üretilen bu ipler haliyle günlük kullanım nesnesi olarak hayatın her alanında kullanılmış ve yakın tarihimize kadar üretimine devam edilmiştir. 1970’li yıllara gelindiğinde, bir zamanların gözde mesleği bakırcılık, çapulacılık ve saraçlık gibi tümüyle ortadan kalkmamış, ancak kendir yerine naylon ip büken iş yerlerine dönüşmüşlerdir.

Osmanlı arşivlerinden izini sürdüğümüz Ünye ipliciğinin son bölümünde, yakın tarihimize kadar süren Ünye’de ip üretiminin son yıllarını araştırdık. İpçilik yapmış yahut yapanların tanığı olmuş Ünyelileri dinledik. Günümüze ulaşmayı başarmış ip çarklarını, atölye olarak kullanılan üretim yerlerini gördük.

Ünye’nin Son İpçileri

2022 Kasım’ının ikinci günü (Çarşamba) İnşaat Mühendisi Eren Tokgöz’le buluştuk. Buluşma mekânımız, O’nun da ikamet ettiği Ünye Tepe Mevkii idi. Aynı sokaktaki komşusu Yılmaz İpcioğlu’na uğradık. Yılmaz İpcioğlu (d. 1946), son dönem ipçiliği meslek edinmiş bir aileden geliyor. 10 yaşında başladığı ip üretimini yakın bir tarihte terk etmiş. Babası Cevdet İpcioğlu da ipçiymiş. Kendirden nasıl ip elde edildiğinin ilk bilgilerini Yılmaz ustadan öğrendik. İpin hammaddesi kendir bitkisi, dipten sökülür veya koparılarak taş yahut beton yalaklar içindeki suya yatırılır, bekletilir. Soyulacak kıvama geldiğinde kabukları soyulur, kurutulur. Kendir sert bir yere vurulup, taraktan geçirilerek liflerine ayrılır. Temizleme (arındırma) işleminden sonra ip yapılmak üzere tersanelere gönderilir.

Birlikte Tepe’nin ip tezgâhlarının olduğu yere geliyoruz. Bu işliklere “tersane” [1] deniyor. İlki “Büyük Tersane” yahut Yukarı Tersane de denilen atölyedir. Bugün aynı yerde OSKİ Su Deposu bulunuyor. Tahsin ve oğlu Abdullah Cinbaş’a ait bu mekândan günümüze hiçbir şey kalmamış. Torunu Cinbaşlar, Belediye binası karşısındaki dükkânlarında market işletiyor. İp imalatı ve ticaretiyle bağlantılı olarak, dışarıdan kahve alımına başlamışlar ve o günden sonra kavurdukları kahveyle Ünye’de tanınır olmuşlar.

Sebahattin Doğrul

Cinbaş’ın mekânından sola devamla biraz daha alt irtifada Sebahattin Doğrul’un evine geliyoruz. Sebahattin Doğrul (d. 1933) da babadan ipçi ve halen ip mesleğini sürdüren Ünye’nin son ipçisi…

Babası Yusuf Doğrul, 17 yaşında cepheye gitmiş (1914-Birinci Dünya Savaşı). Bir dönem Fatsa’da fırın işletmiş, Ünye’ye dönüp ipçiliğe devam etmiş. İpçiliği kendinden sonrakilere miras bırakmış, aynı zamanda Tepe Camii’nde imamlık yapmıştır. Mezarı Tepe’de, Türbe Mezarlığındadır.

Ünye’de son dönem ip üretimine ilişkin en ayrıntılı bilgiyi Sebahattin ustadan aldık. Halen ip üretimine devam ediyor ama bir fakla. Artık kendir yok. 70’li yıllarda üretimi sınırlandırılmış. Kendirin yerini naylon almış. Doğal ürün yerine petrol atığından üretilen sentetik maddeler kullanılıyor.[2] Kendilerine ince urgan olarak gelen naylon iplerin üçünü veya dördünü bir araya getirip çarkta büküyor ve kalın urgan haline getiriyor.

İkinci durağımız, yıllar önce kendisiyle söyleşi yaptığımız merhum Süleyman Kösecioğlu’nun (Çavuş Emmi) oğlu Mehmet Kösecioğlu oldu. Emekli bir bürokrat olan (Cezaevi Müdürü) Kösecioğlu’nu, babadan kalma tezgâhının başında gördük. Sipariş aldığı naylon ipleri istenen kalınlıkta çarkta bükerken, işin nasıl yapıldığını tüm ayrıntısıyla bize gösterdi.

Tepe Mahallesi İpçileri

Cumhuriyet Döneminde ipçiliği Ünye’de en üst boyutta yapan Tepe Mahallesi Tersanesi sahibi Cinbaşlar’dır. 1933 tarihli Ünye Ticaret ve Sanayi Odası Broşüründe kaydedilen Müteşebbis Halatçı Tahsin Efendinin Halat imalathanesi, bu dönem ip üretiminin merkezi konumundadır. Diğer ip üreticileri bu tersanede çalışarak yetişmiş, bir anlamda Tahsin Cinbaş, bu mesleğin öncülüğünü yapmıştır. Babası Tahsin Efendi’den iş yerini devralan Abdullah Cinbaş da, ip üretiminin Ünye’deki öncüleri arasında yer almıştır. Su deposu mevkiinde yer alan tersane, Ünye üretim sektörünün önde gelen iş yerleri arasına girmiştir. Bugün Cinbaşlar, belediye karşısındaki iş yerlerinde marketçilik ve kendi kavurdukları kahvenin satışını yapmaktadır. Cumhuriyet’in ilk yıllarından kalma “Cinbaş-zade Kardeşler” başlıklı zarftan, o dönem halat imalatını dışsatım boyutunda yaptıklarını anlıyoruz.

Tepe Mahallinde Cinbaşlar’ın tersanesinde ipçiliği öğrenen, bu işi meslek edinen ve tersane açan kişiler şöyle ifade edilmektedir:

Yusuf Doğrul (Tepe Cami İmamı), Sebahattin Doğrul’un babası.

Bekir Tokaç; İpçi Bekir adıyla bilinir, Küçük Ev Restoran’ın işletmecisi merhum İsmail Tokaç’ın babası.

Mustafa Varilci; İpçi Mustafa, Arif Varilci’nin babası.

Süleyman Kösecioğlu; Çavuş Emmi, Mehmet Kösecioğlu’nun oğlu.

Abdulkadir Dokgöz ve oğlu Mehmet Dokgöz (İpçi Mehmet); merhum Ahmet Dokgöz’ün babası, Eren ve Abdulkadir kardeşlerin dedesi.[3]

Köprübaşı Tersaneleri ve İp Ticareti

Ünye’de ip üretiminin son yetmiş yılına damgasını vuranlar sadece Tepe Mahallesi’nde değildi. Köprübaşı ile Han Boğazı arasında ip tersaneleri ve ip ticareti yapan işletmeler vardı.

Bu tersanelerden en önde geleni Mehmet Kavaklı adlı girişimciye aitti. İp üretimi ve ticareti yapan Kavaklı’yı yeğeni Mustafa Kalafat anlattı.

Köprübaşı’nda diğer tersane işletmecisi Mehmet Koşak’ı oğlu Murat Koşak’tan (Haznedar İşhanı altında büfeci) dinledik.

Tersanelerde üretilen ipin ticaretini Cinbaşlar yahut Mehmet Kavaklı gibi bizzat tersane işletmecilerinin kendisi yaptığı gibi, bu tersanelere kendir temin edip urgan olarak alan ve satışını yapan tacirler de vardı. Köprübaşı’nda dükkânı olan Ahmet Baskan, ip üretimiyle doğrudan ilgili olmayıp ticaretini yapan bir tüccardı. Çilader (Çaybaşı), Tekkiraz ve Akkuş gibi beldelerden aldığı kendiri tersanelere verir, üretilmiş ipleri alarak satışını yaparmış. Tüfekçinin Ahmet yahut Tüfekçi Hacılar lakabıyla bilinen Baskan, Alman Harbi[4] sırasında dünyanın ip üretiminin daralmış ve ip ihtiyacının artmış olduğu bir dönemde ip satışını hızlandırmış, dış ülkelere de ihraç ederek çok kâr elde etmiş olduğunu Sebahattin Doğrul’un anlatımından öğrendik. Yine bu dönemde olmak üzere Ünye ve Fatsa kırsalında üretilen kendirin kent merkezlerindeki tersanelere yetmediği, kendir fiyatının yükselmesi üzerine Samsun Vezirköprü ve Amasya Gümüşhacıköy’den kendir getirildiğini, bu durumun 60’lı yıllara kadar sürdüğünü bilmekteyiz.

(Son Bölüm: Mustafa Kalafat ve Murat Koşak’ın anlatımıyla Ünye’de ipçilik,

kendir hammaddesinden halat üretiminin tüm aşamaları.)

Ünye Tarih Araştırma Grubu

A. Kabayel – A. D. Varilci

30.11.2022, Ünyekent

https://www.unyekent.com/kose-yazilari/unyede_ip_uretimi-3610.html

[1] İp tezgâhlarına neden “tersane” deniyor? İlk akla gelen gemi yapım-onarım yeri olan tersanelerinin yan tesisi olduğu için bu adla anılmaları. Ancak ip işiyle ilgilenenler farklı düşünüyor. Kendir liflerini çarka takanların beline tutturdukları üç metrelik sırıkla geri geri hareket etmeleri yani ters gitmeleri nedeniyle, bu işin yapıldığı tezgâhlara tersane diyorlar.

[2] Kimyasal adı polihekzametien adipamit'tir. Yüksek mol kütleli poliamitlerden oluşan sıcağa, aşınmaya ve kimyasal maddelere karşı dayanıklı plastik malzemedir. Modern plastiklerin çoğu, doğal gaz veya petrol gibi fosil yakıt bazlı petrokimyasal'lardan elde edilir. Bazıları mısır veya pamuk türevleri gibi yenilenebilir malzemelerden yapılabilmektedir. Genellikle lif halinde üretilen naylon, ip halat ve dokuma üretiminde kullanılmaktadır. 1930'da Amerikalı kimyacı Wallace H. Carothers tarafından bulunup geliştirildi.

[3] İp üretimine doğrudan girmeyip ticaretini mi yaptılar, tersaneleri var mıydı, Tepe’de mi, Köprübaşı’nda mı, bilinmiyor?

[4] 1939-1945 yılları arasında cereyan eden II. Dünya Savaşı.