Bir Zamanlar
Ünye Vilayetinde
(15 Haziran 1864- Ünye’nin 158 Yıl Önce Sancak Yapılmasına Dair Hikâyât)
Bölüm I
Osmanlı’nın son döneminde yapılan idari değişiklikle Ünye’ye vilayet statüsü verildi. Bu, şu demekti; Ünye, Canik Sancağına bağlı bir ilçeyken, tıpkı Canik Sancağı gibi bir sancak beyliği haline getirildi ve Trabzon Eyaletine bağlı bir il yapıldı.
Ünye Sancağı (1864–1868)
Osmanlı İmparatorluğu’nun 600 yıl süren eyalet sisteminde önemli
değişiklikler yapılmış, zamanın koşullarına uygun hale getirilerek yeni bir vilayet
nizamnamesi yayınlanmıştır.
1864 Vilayet Nizamnamesi adıyla bilinen bu düzenleme gereği
Ünye Sancak Beyliği haline getirildi.
Ünye neden vilayet (sancak) yapıldı?
Ünye nasıl gündeme geldi, yeni nizamnamede il yapılan yerler
nerelerdi ve bu yeni sancakları nasıl bir uygulama bekliyordu?
Hangi ilçeler Ünye’ye bağlandı?
Yeni dönemde hangi projeler hazırlandı, bu projelerden
hangileri gerçekleşti?
Ünye’nin sancak statüsü hangi yönleriyle, ne kadar sürdü?
Neden yeniden ilçe yapıldı ve Canik Sancağı’na bağlandı?
Dört yıl sonra Ünye Sancaklığı tamamen sona mı erdi?
1864 Vilayet Nizamnamesi
1864 Vilayet Nizamnamesi, aslında 600 yıllık Osmanlı Eyalrt Sistemi’nin sona erdiği anlamına geliyordu.
Osmanlı devletinde 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
dirlikler (timar sistemi) bozulmaya başlamıştı. Avrupa’da gelişmekte olan
sanayi ve ticaret, onların sadece ekonomilerini güçlenmekle kalmamış, teknik
donanıma sahip askerlere ve güçlü ordulara da sahip olmuşlardı. Bu gelişmelere
paralel olarak, 1789 Fransız Devrimi’nden sonra Balkanlarda ortaya çıkan
“milliyetçilik” akımlarıyla birlikte eyalet sistemini ayakta tutmak zorlaştı.
İsyanlar nedeniyle devletin güvenliğini ve bütünlüğünü sağlamak imkansız hale
geldi. İmparatorluk hızla toprak kaybına girince Osmanlı duraklama döneminden
yavaş yavaş gerileme dönemine girdi.
Yine aynı dönemde merkezi otoritenin zayıflamasıyla ortaya
çıkan ayanlar devletle halk arasında
gayri resmi aracı rolünü üstlenmişlerdi. Bu dönemde eski tımar sisteminin yerine iltizam
usulü ikame edilmişti. Mültezimler,
devlete en çok parayı veren kişi olarak “timar”
satın alma yoluna gitmişlerdi.
Ayanlar karmaşası, tımar sisteminden vazgeçilmesi ve iltizam
sisteminin kurulması gibi gelişmelerin ardından eyalet sistemi çöktü. 1864’te
Vilayet Nizamnamesi çıkarıldı.
Eyalet yönetimi eyaletlerle sınırlı olup, kendi
içinde kendi kurallarını işleten bir sisteme sahipti. Özetle devlete vergi
ödenir, savaş sırasında asker ve mühimmat temin edilirdi. 600 Yıl Osmanlı
yönetimi bu sistemi başarıyla uyguladı. Ancak yukarıda açıkladığımız
nedenlerden ötürü sistem yetersiz kalınca Vilayet nizamnamesi uygulamaya
sokuldu.
Vilayet nizamnamesi şu değişikliklere yer
veriyor:
Yönetim merkezden atanan vali tarafından
yürütüleceği hükme bağlanıyor.
Devlete ait faaliyetlerin tümü atanmış memurlar
tarafından yapılıyor.
Yasalar merkezi otorite tarafından
belirleniyor.
1864 ve 1871 yılında yapılan düzenlemelerle
imparatorluğun her tarafında önemli yönetim değişiklikleri yapılıyor.
1864 – 1904 Trabzon Vilayet Salnameleri
yayınlanıyor.
1864 Yılı, Büyük Çerkez Sürgünü ve Sultan Abdülaziz’in saltanat yıllarına
rastlıyor.
1864’te ve ardından 1871’de yürürlüğe sokulan
vilayet nizamnameleriyle taşra yönetiminde köklü idari düzenlemeler sağlanıyor.
Taşra idaresinde geçici tedbirlerden çok köklü
ve yeni bir vilayet örgütlenmesi ihdas ediliyor. Bu örgütlenmede eski
birimlerin yerini yeni idari birimler alıyor ve ayrıntılı olarak tanımları yapılıyor.
En üstten en alta kadar devlet yöneticilerinin görev ve yetkileri belirleniyor,
yeni temsili kurumlar oluşturuluyor.
Sancak beyliği yerine “kaim makam”; “yerine
bakan” yahut "naip" anlamında vilayetlerin başına kaymakam adı verilen yöneticiler tayin
ediliyor.
Hızlı bir değişim içine giren Osmanlı yönetimi
günün gereklerine göre yeniden şekilleniyor ve idari birimlerin ihtiyacına göre
değişken ve dinamik bir yapı oluşturuyordu.
Sonuçta 1864 ve 1871 nizamnameleri, Türk idare
tarihinde önemli bir dönüm noktası oldu.
1864
Ünye Sancağı Teşkilatı
Ünye kazası, Fatih Sultan Mehmet'in 1461'de Trabzon'un fethinden sonra Osmanlı yönetimine katılmıştır. Yapılan idari taksimatta Trabzon Eyaletine bağlı bir sancak olan Canik sancağına bağlanan Ünye'nin kaza statüsü 1864 yılına kadar sürmüştür. Ancak, 1864'te eyalet sisteminden vazgeçen Osmanlı yönetimi yeni vilayetler tahsis ederek vilayet sistemine geçmiştir.
1864
Vilayet Nizamnamesi ile Ünye, 15 Haziran
1864 tarihinde sancak (vilayet) yapılmıştır.
Sivas,
Canik ve Bucak sancaklarından ayrılan bazı kazalar Ünye sancağına bağlanarak Ünye
sancağı teşkil edilmiştir.
Ünye sancağı Merkez
Ünye kazası ile birlikte; Fatsa,
Niksar, Erbaa, Bolaman ve Karakuş kazalarından oluşmaktadır.
Ünye
Sancağı kaymakamı Mustafa Efendi'nin
Müfettişlik Makamı’nda bulunan es-Seyyid Ali Rıza Efendi’ye gönderdiği 29
Muharrem 1281 [4 Temmuz 1864] tarihli yazıda; Niksar, Erbaa, Bolaman, Fatsa, Karakuş ve Ünye kazalarının
birleştirilmesiyle Ünye Sancağı'nın
kurulduğu, kaymakamlık vazifesinin de kendisine verildiği ve Ünye Sancağı'nın
kuruluşu için yapılan resmi merasim hakkında bilgi verilmektedir.
[BOA.A.MKT.MHM 311/56]
18 ve 20 Haziran 1865 tarihli belgeler; Ünye Sancağı kaymakamı
Mustafa Efendi’nin hizmetlerinden çok memnun olunduğunu belirten Ünye Sancağı
Meclis üyeleri ve Ünye halkının imzalarını taşıyan vesika. [Levha 06 ve Levha
44]
Resmi yazışmalar dışında Ünye Sancağı
oluşumu Osmanlı devlet salnamelerinde de yer almaktadır.
1866 (Rumi 1283) tarih ve 21 numaralı
Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnamesi’nde Osmanlı Devleti sınırları dahilinde
bulunan bütün eyalet, sancak ve kazalar sırasıyla gösterilmiştir. Buna göre
Eyalet-i Trabzon’a bağlı 7 sancağın ismi
yazılmıştır. Bu sancaklar şunlardır: Liva-i Trabzon, Liva-i Lazistan,
Liva-i Canik, Liva-i Gümüşhane, Liva-i
Ünye, Liva-i Bucak ve Liva-i Giresun. Bu sancaklardan Liva-i Ünye’ye yani
Ünye Sancağına bağlı 5 kaza ise şunlardır: Ünye
merkez kazası, Fatsa kazası, Niksar kazası, Karakuş kazası ve Bolaman
kazasıdır. [Levha 23]
Ünye,
sancak kararının ardından süratle imar ve iskan işlerine girmiş, tarihinde ilk
defa ciddi anlamda şehir planlamasına tabi tutulmuştur. Sancağa bağlı kazalarda
önemli imar faaliyetlerine başlanmış, yollar, köprüler, çarşılar inşa edilmiş
ve dağlarda bulunan eşkıya ve asker firarileri yakalanarak asayiş sağlanmıştır.
Haftaya: Ünye Sancağı’nın bölgeye getirisi, uygulamadan
neden vazgeçildiği ve günümüzde Ünye’nin il olma potansiyeli.
Kaynak: 150 Yıl Önce Ünye
Sancağı (1864 – 1868)
Proje
danışmanlığını Osman Doğan’ın
yaptığı bu çalışmaya Ebul Faruk Önal,
Turgay Özekici, Soner Demirsoy, Selman Soydemir, Mehmet Güneş, Sabri Bacacı ve
İrfan Dağdelen emek verdiler. Grafik tasarımını Seyit Bor’un yaptığı çalışma Ünye
Tarih Araştırma Grubu’nun katkılarıyla 25 Temmuz 2009 yılında IV. Ünye Kurultayı’nda ve 24 Temmuz 2015’te Ünye Müze Evi’nde sergilendi.
ÜNYE TARİH ARAŞTIRMA
GRUBU
AHMET KABAYEL - AHMET DERYA VARİLCİ
15.06.2022, Ünyekent
http://www.unyekent.com/kose-yazilari/bir_zamanlar_unye_vilayetinde-3291.html