AHMET DERYA VARILCI: 08/16/23

16 Ağustos 2023 Çarşamba

Kargalı Ahşap Camii – Çaybaşı

Kargalı Ahşap Camii – Çaybaşı

14 yıl önce bölgemizdeki ahşap camileri araştırırken yolumuz Kargalı Ahşap Camii’ne düştü. Mezarlık içinde yer alan caminin kuzey cenahına betonarme bir cami inşaatı başlamıştı. Henüz tamamlanamasa da günlük ibadetler bu yeni camide yapıldığı için ahşap cami terk edilmişti. Kuzeybatı ’da yer alan ahşap mektep binası da aynı şekilde kullanılmamaktaydı. Görevlilerden aldığımız bilgi, her iki ahşap yapının da kereste olarak değerlendirileceği ve yeni cami inşaatında kullanılacağı biçimindeydi.

Kültür varlığı olan ahşap caminin tarihi değerini vurguladık, görevlileri uyardık.

Kargalı Ahşap Camii ve Mektebi koruma altına alındı.

Ne yazık ki, 14 yıl aradan sonra yeterince korunduklarını söylemek mümkün değildi.

2009 yılında bölgemizdeki ahşap camileri yazarken. “Canik’in Ahşap Camileri” başlığı altında ilk değindiğimiz yapı Kargalı Ahşap Camii idi.

25 Temmuz 2023’te (20 gün önce) gerçekleşen Çaybaşı Tarih ve Kültür Sohbetleri buluşmasında bize düşen sohbet konusu Çaybaşı Ahşap Camileri oldu.

Bu vesileyle Kargalı Ahşap Camii’ni yeniden ziyaret etme fırsatı bulduk.

Yıllar sonra gördük ki, camiyi ve mektebi yeniden ele almak ve bilgilerimizi güncellemek gerekiyor.

Kargalı Ahşap Cami

Çaybaşı ilçesine bağlı Kargalı Mahallesi’nde yer alan ahşap cami ile onun kuzeybatı tarafındaki küçük mektep, halen metruk durumda olsa da orijinal yapısını büyük oranda muhafaza edilebilmektedir.

Ordu Büyükşehir’e bağlı Çaybaşı İlçesinin Kargalı Mahallesi nüfusu 2022 yılı itibariyle toplam 161 tır. Bu nüfusun 79'si Erkek, 82'si Kadındır.

Kargalı Cami ve mektebin, ne zaman ve kim tarafından yaptırıldıkları kesin olarak bilinmemektedir. Duvarda yer alan tarihler, onarım ve genişletilmeye ait oldukları anlaşılmaktadır. Plan düzeni ve harimde kadınlar mahfilinde yer alan süslemeler dolayısıyla cami, XIX. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilebilir. 1985 yılında harimin kuzey duvarı kaldırılarak kuzey revak, iç mekâna dâhil edilmiştir. Ancak kapı söveleri hala ayaktadır. Batı revakta tahtalardan birisine kazınmış şekilde“ 9- 9-1323” tarihine yer verilmiştir. Bu da 1905 yılında camide bir tadilatın yapıldığını akla getiriyor. (Prof. Dr. A. Ali Bayhan)

7- Rumi 1282

8- Rumi 1232

Biz ise son ziyaretimizde iki tarih tespit ettik:

Rumî ۱۲٨۱ (1281), miladi 1865 yılına tekabül eder.

Rumî ۱۲۳۲ (1232), miladi 1817 yılı. Cami’nin batı duvarına kazınan tarihlerden bu ikincisi, soldan üçüncü rakamıyla tartışmalıdır. Açık kısmı sağa dönük “V” simgesine benzeyen bu rakam (?), Arapça’da yahut Osmanlıca’da olmayan bir simgeye işaret etmektedir. (Bakınız Resim 7 ve 8) Biz bu tarihi 1232 olarak tahmini yazdık.

Söz konusu tarihler, caminin batı yönünde genişletildiği ve bir göz daha eklendiği zamanı göstermektedir. Aynı eklenti ikinci katta, kadınlar mahfilinde de yapılmıştır.

Böylece cami derinlemesine dikdörtgen formda bir mekana dönüşmüştür.

1985 yılında yapıldığı yazılan, kuzey duvarının kaldırılması ve kuzey revakın iç mekâna dâhil edildiği uygulama ise (Resim 9), zamanla cami cematinin çoğaldığını göstermektedir. Camideki ahşap işçiliği, daha çok kaldırılan duvarın kenarlıklarında ve kapı sövelerinde yoğunlaşmaktadır. Ortada yer alan kapı da aynı şekilde ahşap işlemeleriyle donatılmış vaziyettedir. Ne yazık ki bu kapı yerinden sökülmüş ve camiye ait bir yerde muhafaza edilmemiştir. Bu gün kayıp olan bu kapının emekli okul müdürü Mehmet Yurt beyefendiden edindiğimiz bilgi uyarınca, özel ellerde saklandığını yahut kullanılmakta olduğunu tahmin ediyoruz.

Buradan çağrı yapıyoruz. Lütfen duyarlık göstererek, tarih ve kültür varlığı olan Kargalı Ahşap Camii’nin iç kapısını ait olduğu mekâna iade ediniz.

9- Caminin Kaldırılan Kuzey Duvar Boşluğu

Mimari Yapı

Cami, bölgeye has ahşap mimari tarzıyla bir çantı camidir. Duvarlar tamamen ahşaptan 7–8 cm. kalınlığında tahtaların kurt boğazı tarzında geçmelerle birbirine bağlanmasıyla inşa edilmiştir. “Kurtboğazı” tekniği, çivi kullanılmadan tek parça kalasların yahut tahtaların kenarları birbirine geçirilerek yapılır.

Temeli oluşturan çatma üzerine yassı hatılların kurtboğazı tekniğinde birbirine geçirilmesi yanında, karaboğaz denilen yöntemle kalaslar “geçme” tekniğiyle üst üste konarak birbirine bağlanmaktadır. (Prof. Dr. Necati Demir, Tarihi Süreç İçinde Karadeniz Bölgesi, Etnik Yapı, Dil, Kültür, Altınordu Yay. 2018)

Üzeri dört yöne meyilli kiremit çatıyla örtülen ve dıştan dışa 9.60 X 9.47 m. Boyutlarındaki caminin iki katlı bir görünüme sahip cephelerinden kuzeyde, ikinci kat şebekelerle dışarı açılmakta, batıda üstte küçük dikdörtgen şekilli bir pencere ile dikdörtgen biçimli bir kapı yer almakta, doğuda altta üç adet dikdörtgen, üstte bir kare pencere bulunmakta ve güney yönde ise altta bir dikdörtgen, üstte biri dikdörtgen üçü yuvarlak olmak üzere toplam dört pencere mevcuttur.

Kuzeybatı uçtaki kapıdan caminin kuzey ve batı kenarlarında uzanan ‘L’ şekilli revaka girilmektedir. Her iki revakın kesiştiği kuzeybatı köşede 3.16 X 3.40 m. ebatlarında kare şekilli bir giriş holü meydana getirilmiştir. Holün güneydoğu köşesindeki kapıdan 3.10 X 6.20 m. ebatlarında, bugün kapalı vaziyette olan batı revaka girilmektedir. Holün kuzeydoğu köşesindeki kapıdan da sonradan harime dâhil edilmiş olan, iki kat halinde düzenlenmiş 3.40 X 6.50 m. boyutlarındaki kuzey revaka geçilmektedir. Giriş holünün içerisindeki bir merdivenle de üst kata ulaşılmaktadır. 90 cm. genişliğindeki harim kapısının söveleri hala ayakta olup, üzerlerinde kare çerçeveler içerisinde sekiz yapraklı gülbezekler ile bunların aralarında büyük madalyonlar içerisinde altı yapraklı gülbezeklerden oluşan bir süsleme vardır. 6.20 X 6.50 m. ölçülerinde kare planlı harimde kare kaide üzerine silindirik şekilli dört ahşap direk tarafından desteklenen ‘U’ biçiminde bir kadınlar mahfili yer almaktadır. Alttan ve üstten boğumlu korkulukların hemen altında bir sıra mukarnas dizisi ile kare çerçeveli sekiz yapraklı gülbezekler ve diş sıralarından oluşan kuşaklar mevcuttur. 30 cm. kadar öne doğru taşırılmış olan mihrap, derinliği fazla olmayan bir nişten ibarettir ve üst kısmında güneş ışını motifi bulunmaktadır. Yedi basamaklı ahşap minber oldukça sade bir yapı sergilemektedir. (Prof. Dr. A. Ali Bayhan, Ordu’dan Bazı Tarihi Ahşap (Çantı) Camiler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 2/7, s. 65-66, 2009)

6- Kargalı Mektebi Güney cephesi

5- Kargalı Mektebi

Medrese/Sıbyan Mektebi

Minaresi olmayan caminin yanında yer alan mektep, kare planlı olup doğudaki bir giriş revakı ile dikdörtgen şekilli bir dershaneden meydana gelmektedir. Mektebin üzeri de dört tarafa meyilli kiremit örtülüdür.

Caminin doğusunda, bugünkü betonarme yeni caminin yanında bulunan (Resim 5-6) Medrese/Sıbyan Mektebi, günümüzde kullanılmayan diğer ahşap yapıdır. Köylüler burasını medrese olarak isimlendirseler de, mekânın 1,5 odalık bir yer olması nedeniyle, burasının sıbyan mektebi olarak yapıldığını gösterir.

Osmanlı-Türk toplumunda Sıbyan mektepleri, İstanbul’un fethinden, tevhidi tedrisat kanunun yürürlüğe girdiği 1924 yılına kadar, eğitim alanında ilk kademede hizmet veren okuma ve dini bilgi alma yerleridir. “Mekteb-i sıbyan”, “darü’s-sıbyan”, “mektephane” veya “mahalle mektebi” olarak da isimlendirilirler. Osmanlının şehir ve kasabalarında en yaygın eğitim öğretin kurumları olan bu okulların en gelişmiş modelleri İstanbul’da bulunur. Bunlardan en eskileri fatih Külliyesi ile Bayezid külliyelerindedir. Sonraki dönemlerde daha çok vakıflar eliyle açılan sıbyan mekteplerinde genellikle erkek çocuklar okurdu. (Necdet Sakaoğlu: “Sıbyan Mektepleri”, mad., DBİA, Cilt 6, İstanbul 1994, s. 546, 547.)

Bölgelere göre yapısal değişiklikler gösteren bu yapı türlerinin Doğu Karadeniz bölgesinde, özellikle cami yanlarında ve geleneksel mimari anlayışla yapılmış, küçük boyutlu, tek veya iki katlı mektep (sıbyan mektebi) ve medrese yapıları bulunurdu.

10- Kadınlar Mahfili Kenar Tahtaları Kurtboğazı Tekniği

Sonuç ve İstem

14 yıl sonra gördüğümüz haliyle Kargalı Ahşap Camii orijinal haliyle ayakta gibi görünse de, taşıyıcı kolonlar ve kirişler tarihi yapının günlerinin sayılı olduğunu göstermektedir. Karadeniz ikliminin nemli ortamına daha ne kadar direnebilir, tahmin etmek güçtür. Derhal çürüyen ve dökülen kısımlar yenilenmeli, ahşap güçlendiricilerle tüm yapı koruma altına alınmalıdır.

Kargalı Ahşap Camii ibadet amaçlı yahut kültürel faaliyetler için yeniden kullanıma açılmalıdır.

Bu nedenle Çaybaşı İlçe merkezi gibi uygun bir yere taşınmalı ve restore edilmelidir.

İç mekâna ait kapı camiye iade edilmelidir.