Karadeniz Arkeolojisi – Bizans Dönemi – X (Sümela Manastırı; Kuruluş Öyküsü ve Mimari Yapısı)

 

Karadeniz Arkeolojisi – Bizans Dönemi – X

(Sümela Manastırı; Kuruluş Öyküsü ve Mimari Yapısı)

 

 

Karadeniz Turizmi açısından en cazip destinasyonlardan biri de Sümela Manastırı’dır. Bizans dönemi dini yapılarından olan bu manastır, Hristiyan “Çileci” felsefenin önemli bir kanıtı olması yanında, ulaşımı güç, Karadeniz’in geçit vermeyen sarp dağlarına inşa edilmiş mimari yapısıyla da ilginçtir.

 

Sümela Manastırı

 

Bizans İmparatorluğu’nun Hristiyanlık inancını resmîleştirmesinin ardından eğitim faaliyetleri için imparatorluğun çeşitli bölgelerinde manastırlar yapılmıştır. Bu dönemde üretilen üç manastır türünden söz edilebilir. Bunlardan ilki sadece din adamlarına yönelik manastırlardır. İkincisi, günümüzde kızlar manastırı olarak da bilinen ve sadece din kadınlarına açık olan manastırlardır. Üçüncüsü ise kadın ve erkeklerin karışık eğitim gördüğü manastırlardır. Erişilmesi zor, engebeli arazilerde özellikle sarp kayalıklardaki mağaraların önlerine kurulan manastırlar, genellikle din adamları için yapılan manastır türü olmuştur. Sümela Manastırı üçüncü tipe giren manastırlardandır.

 Trabzon'da Komnenos prensliği tarihine dair araştırmaları ile tanınan Alman yazar J. P. Fallmerayer (1790-1861), bu manastırı 1840 yılında Trabzon'a yaptığı bir seyahati sırasında ziyaret ederek, etraflı bir şekilde tasvir etmiştir.[1]

Kaynaklara göre, XVII. yüzyılın ortalarına kadar kapısında bulunan yazıtta, manastırın kurucusu olarak İmparator Alexios Komnenos adı ve 1360 tarihi yazılı olduğu belirtilmektedir. [2]

Ancak kaynaklarda yer aldığı ifade edilen bu kayıt, maalesef bugün manastırda bulunmuyor. Trabzon ili sınırları içinde, Maçka’nın güneyinde, Zigana tepelerinden birinin sarp yamacındaki Sümela Manastırının kuruluşuna dair sadece rivayetler mevcuttur..

 

Sümela Manastırı’nın Kuruluşu

 

Sümela Manastırı’nın kuruluşu, bir efsaneye göre şöyledir: İki Atina’lı; Barabbas ile yeğeni Sophronios rüyalarında Hz. Meryem’i görmüşler, rüyada Meryem onlara bir manastır yaptırmalarını, yerini ve oraya nasıl gideceklerini tarif etmiştir. Bu yer Trabzon’un Maçka ilçesi güneyinde, Zigana tepelerinin sarp bir yerindeki mağaradır.

Başka bir rivayete göre, Hz. İsa’nın azizlerinden Lukas’ın yaptığı bir Meryem İkonası nasıl olmuşsa Atina’ya kadar gitmiştir. Orayı beğenmediği için olsa gerek, ikona melekler tarafından Ziganaların ulaşılması zor bir yerindeki mağaraya bırakmıştır.

St. Luka’nın yaptığı rivayet olunan tabloyu yanlarına alan Barabbas ve yeğeni deniz yoluyla Trabzon’a gelip, Karadağ’ın sarp yamacında bir kilise kurma kararı verirler.

Nitekim Theodosios devrinde (375–395) buraya ilk kaya kilisesini kurulur. Bu tarih, kilisenin kesin kuruluş tarihi değilse de Sümela Manastırı’nın bahsedilen tarihler arasında yapıldığı sanılmaktadır.[3]   

Anlatılanlardan hareketle Sümela Manastırı’nın Trabzon Rum İmparatorluğu’ndan en az 900 yıl önce inşa edildiği anlaşılmaktadır. Manastırdaki kazı ve araştırmalar da bu kanaati doğrulamaktadır. Komnenoslar döneminde ise, manastırın yenilendiğine dair emareler bulunmaktadır.

Bu arada manastırın esasını İmparator II. Theodosius zamanında (408 – 450) kurulduğu, İmparator Iustinianus’un kumandanlarından Belisalius yeniden yaptırdığı iddia edilmişse de bunu kanıtlayacak hiçbir belge ortaya konamamıştır. Manastırın bilimsel olarak tespit edilebilen tarihi, 8. yüzyıla kadar inmektedir. O yıllarda Trabzon’da Komnenoslar’ın egemen olduğu ve yıllar sonra III. Alexios Komnenos’un (1349 – 1390) bu manastıra ilgi gösterdiği bilinmektedir.[4]

 

Manastırın Adı Nereden Geliyor?

 

Halk tarafından bu manastıra Meryemana Manastırı denir. Meryem (Panaghia) adına kurulan bu manastırın, Grekçe SÜMELA adının esasını, kara-siyah karanlık anlamına gelen Melas kelimesinden aldığı söylenir.

Semavi Eyice’ye göre; evvelce burada saygı gören siyah Meryem tasvirinden Sümela adını aldığı ve bu dağın adı da manastırdan dolayı Oras Meya Karadağ olduğu kabul edilir.

Hz. Meryem (Panaghia) anısına kurulan Sümela Manastırı’nın ismi her ne kadar, Grekçe kara, siyah ve karanlık anlamın gelen Melas’tan geldiği iddia edilse de manastırın yer aldığı vadi ve dağ yamacının koyu renkleri veya ikonanın siyah rengi bu ismin verilmesinde başlıca etken olmuştur.[5]

Manastırda, ana kilise, şapeller, mutfak, depolama alanları, misafirhane, öğrenci odaları, rahip odaları, kütüphane ve kutsal ayazma yer almaktadır. Kompleksin giriş tarafından yapı grubuna su taşıyan ve Karadağ’a yaslı şekilde oluşturulan bir sukemeri bulunur. Manastırın giriş bölümüne, bu sukemerine yaslı halde bulunan taş malzemeden dar, uzun ve dik bir merdivenle ulaşılmaktadır. Birçok defa yağmalanan manastırın güvenliğini sağlamak amacı ile manastırın girişi, kesme taşlarla örülerek daraltılmış ve muhafız hücreleri eklenmiştir. Giriş, yükseltilerek ahşap bir merdivenden tırmanmayı gerektirecek şekilde yenilendikten sonra ahşap merdiven, 1850’li yıllara kadar geceleri kaldırılarak güvenlik sağlanmıştır.[6]

 

Mimari Yapı

 

Manastır olmanın bir özelliği olarak Sumela, zorlu bir yüzeye inşa edilmiş olmasına rağmen; iç kısımdaki tüm alanlar yaşam mekânı olarak düzenlenmiş, kaya bloğunda çökme tehlikesi olan kısımlar duvarlarla desteklenmiştir. Kapalı olmakla birlikte, yemekhanenin solunda yer alan şapelin önünden geçen yol takip edilirse, keşiş hücrelerine ve bugün ayakta olmayan çan kulesine çıkılır. Keşiş hücrelerinin büyük kısmı yıkılmış durumda olmakla birlikte, buradaki yaşam hakkında bir fikir verir niteliktedirler. Keşiş hücrelerinin bulunduğu bölümde biri büyük diğerleri küçük beş şapel bulunmaktadır. Şapellerin önünden geçerek, kuzeye doğru yolumuza devam edecek olursak, Manastır kompleksinin en eski kısmına girmiş oluruz. Seksen ile doksan derece arasında değişen bir eğime sahip olan bu kısım ziyarete kapalıdır. Gerçek Haç şapelinin hemen yanından, dört metrelik beşik tonoz bir tünel geçildikten sonra ulaşılan bu kısım iç içe geçmiş, üç ve yer yer dört kat şeklinde üst üste bindirilmiş keşiş hücreleri, çan kulesi ve şapellerden oluşmaktadır. Üst kısımda bulunan ve oldukça küçük olan şapellerde aynı anda üç kişinin bir arada bulunması imkân dâhilinde değildir. En üst kısımda, çan kulesinin hemen yanında yer alan şapel ve hücreler diğerlerinden daha geniştir.[7]

Fallmerayer, 1840 yılında yapmış olduğu ziyarette, mezkûr şapelin üst tarafında, kayaya oyulmuş, penceresiz geniş bir odanın kütüphane olarak kullanıldığını ve kütüphaneye keşiş hücrelerinin yanından, portatif bir merdivenle çıkılabildiğini kaydetmektedir.[8]

Kütüphaneden sonra vadiye asılı bir şekilde ağırlıklı ahşap malzemeden inşa edilmiş olan teras evleri ve giriş kapısının yanında daha önce bahsedilen Manastır’a gelen misafirleri karşılama görevlilerinin hegumenos ve muhafızların odaları yer alır. Giriş kapısının hemen önünde yer alan bu kısım, aynı zamanda muhteşem görüntülü teras evlerinin inşa edildiği kısımdır. Manastır’ın su ihtiyacını karşılayan ve dışarıdaki kemerler üzerinden gelerek ayazma olarak da adlandırılan su kuyusuna kadar döşenmiş olan kil boruların kalıntılarını bu bölümün hemen karşısında, giriş kapısının sol üst yanındaki kaya yüzeyinde görmek mümkündür.

Manastır iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümü, ilk yapılan han kesim olduğu taş ve oyukta görülen tapınma yerinin tavanındaki fresklerden bellidir. Bu fresklerde gölge ve derinlik olmayıp, gerek Hz. İsa’nın gerekse Hz. Meryem’in yüzleri hatta kirpik uçları bile tek düzlem üzerindedir ve ayrıntı olarak belirlenmiştir. Tapınak yerinin içi ve dışı İncil’den alınmış konuların freskleri ile süslenmiştir.

Meryemana Manastırı’nın ikinci bölümü, giriş kapısını geçip içerideki basamaklardan inerken sağdaki yatak odalarını, salonları, kitaplıkları, kilerleri, erzak depolarını ve helaları kapsayan dört kattan oluşmuştur. Bütün odalarda ocak, ışık dolabı, kitap rafları vardır. Yine odalarda sofaların dışarıya doğru çıkma balkonları vardır. En alt katta tonozlu bir mutfak, onun altındaki mahzende de şarap ve yağ depoları bulunmaktadır. Bütün duvarların karaağaç ve meşe kaplı olduğu kalıntılardan anlaşılmaktadır. Duvarların kalınlığı 60-100 cm’dir.

Manastır’ın bu bölümü alttan, önü kapı biçiminde açık olan dört kemer üzerine oturtulmuştur.

Duvarın temeli ise kayanın yukarıdan aşağı üçgen biçiminde inen dar açılı yerinden başlamak üzere kurulmuştur. Bu bölüm ortaçağ özelliği göstermektedir. Bu nedenle Alexios III tarafından başlatılan bölüm olduğu söylenebilir. Odalara bugün yıkıntı basamakla çıkılmaktadır.

Manastırın giriş kapısından önce, içeri girmeden, yolun sağında ve solunda iki küçük kilise daha vardır ki, bunlara manastırın ilk kurucuları;  Barnabaslar’a atfen Barnabas Kiliseleri adı verilmiş ve kayaların üstüne bu adlar oyulmuştur.[9]

Odalardaki depolar, hücreler ve ocaklar, ayazma üzerindeki sivri kemerler Selçuklu Türk mimari izlerini taşır.[10]

 

Devam edecek: Sümela’nın Freskleri ve Ünyeli Sanatçı Savos

 

Kaynaklar:

 

Fallmerayer, Jakop Philip. 2002, Doğu’dan Fragmanlar, İmge Kitabevi.

Dilaver, Sadi, 1997, Tarihsel Yapılarıyla Trabzon, Yapı Kredi Yay.

Canalioğlu, M. Volkan, 2000,  Trabzon 2000, Seçil Ofset

Yücel, Erdem, 1995, Sümela Manastırı, Sanatsal Mozaik Dergisi, Sayı 3, Eke Basım ve Yay.

Yıldız, Sevcan, 2017, Karadeniz Bölgesindeki Bizans Eserleri, Karadeniz Araştırmaları, Bahar 2017 · Sayı 53 · s.123-135

Köse, İsmail. 2010,  Bulutların Ötesinde Saklı Manastır Sümela, Akademi Kitabcılık. 

Köse, İsmail. 2012, The Monastery of Soumela and ancient trade routes, 18(1), 7-28.

 

19.11.2025, Ünye Kent

https://www.unyekent.com/kose-yazilari/karadeniz_arkeolojisi_bizans_donemi_x_sumela_manastiri_kurulus_oykusu_ve_mimari_yapisi-5653.html

Dipnot:

---

[1] Fallmerayer, 2002; 99-138.Doğu’dan Fragmanlar.

[2] Dilaver, 1997; 91

[3] Canalioğlu, 200; 195

[4] Yücel, 1995; 28

[5] Yıldız, 2017; 124

[6] Köse, 2012; 12

[7] Köse, 2012; 49

[8] Fallmerayer, 2002; 126

[9] Sümela’nın Mimari Yapısı, Akdeniz Üniversitesi Öğretim Görevlisi Doç. Dr. Sevcan Yıldız’ın “Karadeniz Bölgesindeki Bizans Eserleri” adlı yazısından derlenmiştir.            

[10] Eyice, 1997; 36.